«العالم‌كمن معه شمعة تضيء للنّاس فكلّ من أبصر بشمعته دعا بخير كذلك العالم معه شمعة تزيل ظلمة الجهل و الحيرة »[2]
امروز، صد و پنجاه سال است كهبرجسته‌ترين و شريف‌ترين عناصر سياسى و دينى ملت ما پرچم حاكميت اسلام را بلندكرده‌اند و پايش سينه زده‌اند و بسيارى در اين راه جان دادند؛ در اين رابطه مي توان به افرادي همچون «مدرس»، «آخوند خراساني»، «سيدجمال الدين اسدآبادي» و ... اشاره كرد. نقش آفريني برخي از اين بزرگان در بروز و وقوع حوادث سياسي، اجتماعي و فرهنگي و همچنين ترويج و تبليغ معارف ديني، به اندازه اي است كه مي تواند صدر بسياري از عناوين تحقيقي و پژوهشي قرار گيرد.
از جمله اين عالمان، مرحوم ملامحمد كاظم خراساني، معروف به آخوند خراساني است. ايشان با ايفاي نقش بي بديلي در انقلاب مشروطه؛ از قبيل «هدايت و رهبري مردم»، «رهبري حوزه نجف»، «ورود مستقيم به جنبش» و موادري از اين قبيل، كانون بسياري ازحوادث سياسي را به خود اختصاص داده است.
نوشته ها وتحقيقات فراوني نيز دراين رابطه و چگونگي عملكرد ايشان در عصر مشروطه به زيور طبع رسيده است. به همين جهت در تحقيق حاضر سعي شده است تا آن بعدي از ابعاد وجود ايشان پرداخته شود كه به تعبير مقام معظم رهبري، كمتر مورد توجه قرار گرفته است و آن بعد اخلاقي ايشان است. آخوند علاوه بر آنكه به لحاظ نظري؛ يعني تحصيلات رسمي اخلاق، رياضت، مراقبهصاحب نظر بودند، در اقليم اخلاق عملي و محاسبه نيز يد طولايي داشته است. بر اين اساس، لازم و ضروري است كه اين جنبه از ابعاد وجودي ايشان مورد توجه انديشمندان و پژوهشگران قرار گيرد.
با توجه به فقري كه در زمينه مزبور در ارتباط با آخوندخراساني احساس مي شود، در مقال حاضر سعي مي شود مطالبي را، هر چند ناقص، پيرامون سيره‌ي اخلاقي - عرفاني مرحوم محقق خراسانيدر دو عرصه‌ي علم و عمل ذكر كنيم.
اين نوشتار از دو بخش عمده تشكيل شده است كه يك بخش به موضوع آخوند «در حوزه‌ي اخلاق نظري» اختصاص دارد و بخش ديگر به آخوند در «حوزه اخلاق عمل».
در بخش اول؛ يعني در حوزه اخلاق نظري، به دو محور يعني «اساتيد و شاگردان اخلاقي» و «نوشته هاي اخلاقي و عرفاني» پرداخته شده است. در بخش دوم از مقاله، كه بخش اصلي و عمده مقاله است، به 9 محور از زندگي آخوند؛ يعني «زندگي زاهدانه»، «احترام به اساتيد»، «ارتباط با خانواده»، «روح توحيد»، «احترام به طلاب و شاگرد»، «ارتباط با علماي معاصر»، «نسبت به مردم»، «ارتباط با مخالفين» و «برخورد با غير شيعيان و غير مسلمانان» پرداخته شده است.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، اخلاق نظري، اخلاق عملي، مشروطيت.
[2] . الإحتجاج على أهل اللجاج، ج1 ، ص17.