از دير باز فقيهان و محدّثان شهر قم در حفظ معارف اهل بيت (ع) و تعميق باورهاي ديني مردم شيعه سهمي به سزا داشته اند و در اين راه، هر گونه رنجي را به جان خريده اند. يكي از آنان، كه براي گسترش علوم اهل بيت (ع) سر از پاي نمي شناخت، مرحوم آية اللّه حاج شيخ محمد علي حايري قمي است، كه در اين مقال به اجمال، زندگي اش را بررسي مي كنيم.

ولادت و تحصيلات
آية اللّه حايري قمي، در سال 1291 ق.(1) در قم زاده شد. در ايام نوجواني خواندن و نوشتن و قرآن مجيد را در مكتب خانه فرا گرفت؛ سپس به آموختن علوم ديني روي آورد و در محضر علماي بزرگ قم، ادبيات و سطوح فقه، اصول و حديث را به خوبي فرا گرفت.

اساتيد وي در قم، عبارتند از آيات عظام:

.1 حاج ميرزا محمد ارباب قمي (1273-1341 ق)، صاحب «اربعين الحسينية» و «تشييد البنيان».

.2 حاج سيد صادق قمي (1253 - 1338 ق)، صاحب «كتاب الزكاة».

.3 شيخ محمد حسن نادي قمي (م: 1317 ق).

.4 شيخ محمد حسن وزوايي قمي (م: 1310 ق).

.5 شيخ محمد حسين پايين شهري قمي (معروف به متكلم).

.6 ميرزا ابو القاسم طباطبايي قمي (م: 1333 ق)، برادر آية اللّه العظمي حاج آقا حسين قمي.

.7 ملا علي اكبر قمي (م: حدود 1314 ق).

شوق آموختن و ترك وطن
روح جستجوگر و اشتياق فراوان آية اللّه حايري به آموختن، موجب شد كه ايشان مسافرت هاي متعددي به مراكز علم و دانش كند. از اين رو به شهرهاي تهران، نجف، سامرّا و كربلا هجرت كرد و از اساتيد معروف و مبرّز آن سامان بهره گرفت. در اين قسمت، به ترتيب در شهرهايي كه ايشان رحل اقامت افكند، اشاره مي كنيم.

الف) تهران:

مرحوم آية اللّه حايري قمي، در حدود سال 1313 ق، رهسپار تهران شد و از محضر آيات عظام: حاج ميرزا محمد حسن آشتياني (م: 1319 ق) و مرحوم ميرزا ابوطالب زنجاني (م: 1329 ق)، سطوح عالي فقه و اصول را به خوبي فرا گرفت.(2)

ب) نجف:

ايشان پس از 5 سال اقامت در تهران، در سال 1328 ق، راهي نجف شد و در درس هاي اساطين حوزه علميه نجف شركت جست و به تقرير درس آنان پرداخت. اساتيد ايشان در نجف عبارتند از آيات عظام:

.1 آخوند ملا محمد كاظم خراساني (م 1329 ق)، صاحب كتاب هاي «حاشيه بر رسائل»، «كفاية الاصول» و «شرح تبصرة المتعلمين».

.2 حاج آقا رضا همداني (م 1322 ق)، صاحب كتاب هاي «مصباح الفقيه في شرح شرايع الاسلام» و «حاشية المكاسب».

.3 سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي (م 1337 ق)، صاحب كتاب هاي «منجزات المريض»، «صلاة الاحتياط» و «عروة الوثقي».

.4 شيخ هادي بن محمد امين تهراني (م 1321 ق)، صاحب كتاب هاي «محجة العلماء»، «تفسير آية النور» و «ودايع النبوة».

او در ميان اساتيد خود، بيشتر دلبسته آخوند خراساني بود. لذا بيشترين استفاده را از محضر شريف وي برد و تقريرات درس اصول (قطع و ظن، برائت و استصحاب) وي را به زيبايي به رشته تحرير درآورد.(3)

ج) سامرّا:

آية اللّه حايري قمي پس از شش سال اقامت در نجف، در سال 1324 ق، همزمان با اوج گيري نهضت مشروطه، رهسپار سامرا گرديد تا از محضر آية اللّه العظمي ميرزا محمد تقي شيرازي بهره مند شود. در سامرّا مورد اكرام و احترام بسيار ميرزا قرار گرفت و ضمن شركت در مجلس درس استاد، خود به تدريس سطوح پرداخت.

با شروع جنگ جهاني اول، كه سامرّا محل تجمّع لشكر عثماني و پادگان نظامي گرديد، درس هاي حوزه تعطيل شد و ميرزاي شيرازي به كربلا مهاجرت نمود. به اين علت، آية اللّه حايري به كاظمين كوچ كرد و مدّت ها از محضر آية اللّه سيد حسن صدر كاظمي (م 1354 ق) بهره برد؛(4) امّا پس از مدتي، بنا به دعوت استادش، به كربلا هجرت كرد.(5)

د) كربلا:

آية اللّه حايري در سال 1336 ق، به كربلا هجرت كرد و از آنجا كه بسيار مورد توجه و اطمينان ميرزاي شيرازي بود، مرحوم ميرزاي دوم، احتياطات خويش را بدو ارجاع نمود.(6)

پس از وفات استاد بزرگوارش در سال 1338 ق، در صحن حرم مطهر امام حسين (ع) ، به جاي ميرزاي شيرازي به اقامه جماعت پرداخت و به اين ترتيب در حوزه هاي علمي شيعه، شهرت يافت.(7)

وي علاوه بر اقامه جماعت، به تدريس و تأليف و وعظ و ارشاد هم اشتغال داشت و از علماي بزرگ كربلا به شمار مي رفت.(8)

بازگشت به قم
آية اللّه حايري قمي، در سال 1349 ق كه پنجاه ساله بود، به قصد زيارت مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) ، به سوي ايران حركت كرد. در مشهد مقدس، چندي نزد مرحوم آية اللّه العظمي حاج آقا حسين طباطبايي قمي ميهمان بود.

مرحوم طباطبايي قمي، وي را به بازگشت به زادگاهش - كه در آن زمان داراي حوزه اي باشكوه و آبرومند گرديده و از طرفي با توطئه هاي گوناگون رژيم پهلوي براي تضعيف و نابودي آن، رو به رو بود. - بسيار ترغيب نمود. اين عوامل باعث شد كه ايشان در همان سال، به قم بازگردد و به درخواست زعيم حوزه، آية اللّه العظمي حايري يزدي، در قم ماندگار شود و به خدمات ديني بپردازد.(9)

تدريس
برنامه مرحوم آية اللّه حاج شيخ محمد علي حايري قمي از همان اوان ورود به قم، اين بود كه شب ها به اقامه نماز در مدرسه فيضيه و پس از نماز به تدريس خارج فقه و اصول مي پرداخت.

در اين زمينه سيد علي رضا ريحان يزدي مي نويسد:

«... معظم له از علماي نجف اشرفند و به تازگي به وطن اصلي خود مراجعت كرده اند. شب ها بعد از نماز، در مدرسه فيضيه، مجلس درسشان منعقد مي شود و تخصّص جناب ايشان، در علم اصول است.»(10)

علامه تهراني هم مي فرمايد:

«... وي شأن و جايگاهي بلند در حوزه داشت و طلّاب به وي، علاقه فراوان و به درس و بحثش، شوق بسيار داشتند...».(11)

مرحوم ناصر الشريعه هم مي نويسد:

«... وي از بزرگان علما و مدرسين اين سرزمين بود.... جماعتي زياد به درس و نماز او حاضر مي شدند...»(12)

شاگردان
برخي از شاگردان آن فقيه بزرگ، كه در «آينه دانشوران» آمده است، عبارتند از حضرات آيات:

.1 شيخ ابراهيم رياضي نجف آبادي.

.2 شيخ مرتضي انصاري قمي (1322-1391 ق).

.3 حاج سيد سجاد علوي گرگاني (1322-1407 ق).

.4 شيخ محمد فكور يزدي.

.5 شيخ محمد باقر شريعتي اصفهاني.

.6 سيد مرتضي علوي فريدني.

.7 سيد مهدي هاشمي شاهرودي.

.8 شيخ عباس صفايي حايري قمي، فرزند معظم له،(1332 - 1399 ق).

.9 ميرزا عباس مستقيم قمي.

.10 شيخ يحيي فاضل همداني.

.11 ميرزا علي اصغر شفيعي همداني.

.12 ميرزا محسن ضيايي همداني.

.13 شيخ محمد باقر سعيدي رانكوهي.

.14 شيخ عبد الرحيم تنكابني.

.15 شيخ ابو القاسم فروغي شاهرودي.

.16 شيخ محمد رفيعي طالقاني.

.17 سيد حسين بحريني.

.18 سيد محمد ابو هاشم رشتي.

.19 سيد شفيع واحدي رشتي.

.20 شيخ محمد تقي لنگرودي املشي.

.21 آقا محمد كاجي همداني.

.22 سيد محمد باقر سلطاني طباطبايي (1332-1418 ق).

تأليفات
آن فقيه بزرگ، به جز تدريس و تربيت شاگردان، داراي تأليفات بسياري در فقه و اصول است كه عبارتند از:

.1 «مختارات الاصول» يك دوره اصول به سبك جديد است و در دو جلد به چاپ رسيده است.(13)

.2 «حاشيه بركفايه» (دو جلد و مطبوع سال 1344 ق). اين حاشيه بر آمده از درس اصول ميرزاي شيرازي و آخوند خراساني است.(14)

.3 «ردّ بر وهّابيت» (چاپ شده).(15)

.4 «تقريرات درس اصول آخوند خراساني» (اصول عمليه).(16)

.5 «اجتهاد و تقليد» اين كتاب همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسيده است.(17)

.6 «تعادل و تراجيح» كه همراه با«مختارات الاصول» به چاپ رسيده است.(18)

.7 «رساله در بطلان ترتّب».(19)

.8 «كتاب الطهارة».(20)

.9 «كتاب الصلاة».(21)

.10 «كتاب الزكاة».(22)

.11 «كتاب الخمس».(23)

.12 «شرح استدلالي تبصرة المتعلمين»؛(24) كه ظاهراً همان كتاب هاي فقهي بالا باشد.

.13 «رسالة في الرضاع» كه اتمام آن، در سامرا، در سال 1326 ق. بوده است.(25)

.14 «رسالة في العدالة».(26)

.15 «رسالة في الوقف».(27)

.16 «رسالة في العصمة»: اين نوشتار، پيرامون عصمت امامان بوده و آن را در 1343 ق، تاليف كرده است.(28)

اين قبيل كتاب ها باعث شد تا آن مرحوم، پس از وفات آية اللّه حاج شيخ عبد الكريم حايري از سوي برخي، به عنوان مجتهد اعلم مورد توجه و عنايت قرار گيرد(29) و چشم هاي حوزه علميه براي زعامت حوزه و مرجعيت شيعه، به سوي وي متوجه شود؛ اما افسوس كه اجل بدو مهلت نداد و چندي پس از درگذشت آية اللّه حايري، او هم بدرود زندگي گفت.(30)

از مرحوم آية اللّه حايري قمي، به جز تأليفات و شاگردان فراوان، آثار ديگري هم بر جاي مانده است؛ از جمله: «مسجد نو» در مقابل قبرستان شيخان كبير قم. اين مسجد كه اخيراً به صورت زيبايي تجديد بنا شده است، در يكي از نقاط پر رفت و آمد، نزديك حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) قرار گرفته و هماره آكنده از نمازگزاران مقيم و مسافر است.

ويژگي هاي شخصي
معظم له، عالمي عامل بود و مصداق كامل توقيع شريف «و اما مَن كان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدينه مخالفاً لهواه مطيعاً لأمر مولاه فللعوام ان يقلّدوه» به شمار مي آمد. از حيث مقام علم و دانش، زهد و تقوا در مرتبه اي بلند قرار داشت(31) و از رياست و مرجعيت دوري مي جست. لذا از حاشيه بر كتاب هاي فتوايي خودداري كرد و با اين كه گروهي بسيار به او روي آوردند، اما خود را در معرض تقليد مردم قرار نداد.(32)

او به فرزندش مي فرمود:

فرزندم! آيه اي در قرآن است كه كمرشكن است و آن، آيه مباركه (تلك الدار الآخرة نجعلها للذين لا يريدون علوّاً في الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقين» مي باشد كه خداوند متعال، آخرت را براي كساني قرار داده كه فكر و خيال رياست و بزرگي را در سر نداشته باشند.

وفات
آية اللّه حاج شيخ محمد علي حايري قمي، پس از درگذشت زعيم حوزه علميه آية اللّه حاج شيخ عبد الكريم، بيش از سه سال زنده نماند و در اين مدت هم، مبتلا به كسالت قلبي و بيماري استسقاء بود تا اين كه در 67 سالگي، در دوشنبه، 22 ربيع الثاني 1358 ق (برابر با1318 ش) دار فاني را بدرود گفت.

به دنبال اعلام خبر وفاتش، تمام شهر و حوزه علميه تعطيل شد و پيكر او به صورت باشكوهي تشييع شد. جسد مطهر آن فقيه رباني، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) ، در جانب بالاي سر آية اللّه حايري، به خاك سپرده شد. مجالس بزرگداشت وي، نخست از سوي آية اللّه حجت و سپس از طرف آية اللّه صدر و سومين روز، از جانب آية اللّه سيد محمد تقي خوانساري برگزار شد و آن گاه طبقات و اصناف ديگر ختم هاي متعدد گرفتند.(33)

همان گونه كه زندگي آن مرد بزرگ موجب بركت براي حوزه علميه بود، وفاتش نيز بركاتي را فراهم آورد؛ زيرا قرار بود در همان ايام وفات ايشان از سوي رژيم طاغوتي رضاخان، از طلّاب حوزه علميه قم، امتحان گرفته شود تا به بهانه امتحان، حوزه علميه از ميان برداشته شود؛ امّا با درگذشت آن مرحوم، امتحان دولت در آن سال به تأخير افتاد و در سال هاي بعد هم، به كلّي بساط امتحان برچيده شد.(34)

بازماندگان
از آن فقيه بزرگ، فرزنداني بر جاي ماند كه مشهورترين آنها مرحوم آية اللّه حاج شيخ عباس صفايي حايري (1322- يكشنبه 4 ذي الحجة الحرام 1398 ق)، از علماي قم است. وي در سامرا متولد شد و تحصيلات خويش را نزد پدر بزرگوارش و آية اللّه العظمي حايري فرا گرفت و پس از وفات پدرش، به جاي آن مرحوم در مسجد نو، اقامه جماعت نمود و كتاب هاي بسيار به رشته تحرير درآورد و در ضمن به تدريس فقه و اصول مشغول بود؛ از جمله كتاب هايش:

.1 تاريخ مجاهدات پيامبر اكرم؛ .2 تاريخ شخصيت و صفات پيغمبر؛ .3 تاريخ اميرالمؤمنين؛ .4 تاريخ حضرت سيد الشهداء (ع) ، (در 2 جلد).(35)

از كتاب هاي غير چاپي ايشان هم مي توان از: «حاشيه بر عروه»، «كتاب الطهارة»، «كتاب الصلاة»، «كتاب الخمس» و «اصول الفقه» نام برد.

فرزند ديگر ايشان، مرحوم استاد حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ علي صفايي حايري بود كه از شاعران و فضلاي مشهور حوزه علميه قم به شمار مي رفت. وي نيز از شاگردان پدر بزرگوارش بود و كتاب هاي بسياري نگاشت و طلاب فراواني را پرورش داد.

وي در 48 سالگي، در 29 ربيع الاول 1420 در راه زيارت حضرت امام رضا (ع) در اثر تصادف، بدرود حيات گفت.(36)*

پي نوشت ها:
* ر.ك: ستارگان حرم، ج 10، زندگينامه مرحوم علي صفايي حايري.

1 - الذريعة، ج 6، ص 187 و آينه دانشوران، ص 78 (و يا متولّد سال 1299 ق ر.ك: آثارالحجة، ج 1، ص 116 و رجال قم، ص 153).

2 و 3 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

4 - الذريعة، ج 20، ص 167.

5 و 6 - آثار الحجة، ج 1، ص 116.

7 - تاريخ قم، ص 282.

8 و 9 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

10 - آينه دانشوران، ص 79.

11 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

12 - تاريخ قم، ص 283.

13 - الذريعة، ج 20، ص 167.

14 - همان، ج 6، ص 188.

15 - نقباء البشر، ج 4، ص 1368.

16 - همان، ج 4، ص 1369.

17 و 18 - الذريعة، ج 20، ص 167.

19 - مع علماء النجف، ج 2، ص 437.

20 تا 22 - همان، به نقل از نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

23 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

24 - رجال قم، ص 153 و تاريخ قم، ص 283.

25 - الذريعة، ج 11، ص 192.

26 و 27 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.

28 - الذريعة، ج 15، ص 273.

29 - گنجينه دانشمندان، ج 1، ص 335.

30 و 31 - آثارالحجة، ج 1، ص 116.

32 - ميراث اسلامي ايران، ج 10، ص 127.

33 و 34 - آثارالحجة، ج 1، ص 116 و 117.

35 - همان، ج 2، ص 55؛ گنجينه دانشمندان، ج 2، ص 189؛ آينه دانشوران، ص 253 و رجال قم، ص 125.

36 - مجله آينه پژوهش، ش 59، ص 103 و 104.

منابع:

.1 آثار الحجة يا تاريخ و دائرة المعارف حوزه علميه قم، محمد شريف رازي، قم، كتابفروشي برقعي، 1332 ش، ج 1، ص 115 و 116.

.2 آينه دانشوران، سيد عليرضا ريحان يزدي، پاورقي و اضافات: ناصر باقري بيدهندي، قم، كتابخانه آيت اللّه مرعشي، 1372 ش، ص 78 و 79.

.3 الاجازة الكبيرة، آيت اللّه سيد شهاب الدين مرعشي نجفي، تدوين: محمد سمامي حايري، قم، كتابخانه آيت اللّه مرعشي، ص 206.

.4 تاريخ قم، محمد حسين ناصر الشريعة، پاورقي و اضافات: علي دواني، قم، دارالفكر، 1342 ش، ص 282

.5 الذريعه الي تصانيف الشيعة، علامه شيخ آقا بزرگ تهراني، بيروت، دار الاضواء، 1403 ق. (مجلدات مختلف)

.6 رجال قم، سيد محمد مقدس زاده، تهران، چاپخانه مهر ايران،1335 ش، ص 153.

.7 گنجينه دانشمندان، محمد شريف رازي، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1352 ش، ج 1، ص 335.

.8 مع علماء النجف، سيد محمد غروي، بيروت، دارالثقلين، 1420 ق، ج 2، ص 437.

.9 معجم رجال الفكر و الادب في النجف خلال الف عام. محمد هادي اميني نجفي، ج 3، ص 1014.

.10 معجم المؤلّفين العراقيين، كودكيس عواد، ج 3، ص 217.

.11 معجم المطبوعات النجفية، محمد هادي اميني نجفي، ص 145 و 286

.12 نقباء البشر في القرن الرابع عشر، شيخ آقا بزرگ تهراني، مشهد، نشر مرتضي، 1403 ق، ج 4، ص 1368.
...........................................................
به نقل از اختران فضيلت و علماي قم- هر دو از ناصرالدين انصاري قمي