كتاب حاضر مفصّلترين شرحي است كه تا بحال بر شواهد الربوبيه ملاصدرا، به زباني فارسي نوشته شده است.
مؤلف كه سالها به تحقيق و تأليف در حوزه فلسفه و عرفان مشغول است، شرح خود را اشعاري دربارة ملاصدرا، شواهد الربوبيه و ديگر آثارش آغاز مينمايد كه دو بيت اوّل آن از اين قرار است:
بيا نور ربوبيت؛ زاشراق شواهد بين سپس، راز الوهيت؛ به ژرفاي مشاهد
بين متاع معرفت، رونق گرفت از مكتب صدرا متاع دينفروشان را، در اين بازار كاسِد بين.
اين اثر در دو قسمت مجّزا تدوين شده بدينگونه كه در ابتدا، 231صفحه به «زندگي نامة صدرالمتألهين، ملاّصدراي شيرازي» تعّلق گرفته و با عنوان «تحقق ژرف و دقيق در نظريات و آراء حكمي و عرفاني و مستقّل او، با مباني و قواعد عقلي و نقلي» دنبال ميشود. سپس قسمت دوّم و اصلي كتاب تحت عنوان « مشاهد الألوهيّه يا شرح كبير بر الشواهد الربوبيه في المناهج السلوكيه ملاصدا» به تبيين و تشريح عبارات ملاصدرا ميپردازد.
در قسمت اوّل كتاب، سه بخش در نظر گرفته شده است.
بخش نخست، دوران تحصيل ملاصدرا را بررسي ميكند و در ادامه مطالبي از قبيل اساتيد وي: 1) شيخ بهاءالدين عاملي 2) ابوالقاسم ميرفندرسكي 3) مير محّمد باقر حسيني داماد استرآبادي، شاگردان صدر المتألهين: 1) ملامحسن فيض كاشاني 2) ملا عبدالرّزاق لاهيجي 3) قطبالدين محّمد نيريزي 4) ملاّ محّمد ايرواني، و همچنين تعداد فرزندان دختر و پسر ملاصدرا، ذكر ميشوند.
بخش دوّم، دوران عزلت و عبادت او پس از اظهار صريح عقايدش، اقامت در قرية «كهك»، رياضتها و مشهودات باطني وي را گزارش ميدهد.
بخش سوّم دربارة دوران تدريس و تصنيف كتب و رسائل او ميباشد كه در آن « مجموعة تصانيف و كتب و رسائل صدر المتألهين» يك به يك معرّفي ميگردند كه در نهايت تعداد آنها به چهل و دو اثر ميرسد. معرّفي اين آثار از «الأسفار الأربعه»، «الحكمه المتعاليه» و «الشواهد الربوبيه في المناهج السلوكيه» شروع شده و به «اللمّعات المشرقيه في الفنون المنطقيه» و « مجموعة مثنوّيات ملاصدرا» ختم ميگردد. سپس قريحة شاعرانة ملاصدرا در آثار منظوم وي مورد تحليل قرار ميگيرد. از ديگر مطالبي كه در اين بخش آمده ميتوان به بررسي شرح عرشية و مشاعر شيخ احمدبن زينالدّين احسايي اشاره كرد كه در آن پس از معرّفي اجمالي احمد احسايي، سبك و روش شرح وي را به بحث مينشيند:« عرشّيه و مشاعر را به سبك و موازين علمي و برطبق روايات و احاديث و آيات منقوله، و منطبق با فهم و ادراك خود شرح كرده است؛ و در بسياري از موارد به تأييد نظر و دريافتهاي فكري و استدلال و برهان ملاصدرا پرداخته و در اكمال و اتمام آن كوشيده است».
در ادامة قسمت اوّل و پس از پايان بخش سوّم، مؤلّف به طرح و بررسي برخي از آراء ابداعي و نظريات فلسفي ملاصدرا ميپردازد و مدعي ميشود كه اين آراء بديع «در هيچ فيلسوف و حكيمي ديده نشده» است.
تعدادي از اين آراء و نظريات كه در چهل شماره آورده ميشود عبارتند از:
1- اصالت وجود و وحدت و عيني بودن حقيقت آن
2- عالم أدني و دنيا، ساية عالم اعلي و بالاست.
3- عشق و اشتياق هيولي به صورت
4- سريان حقيقت وجود در موجودات خاصة
5- در چگونگي ربط متغيّر به ثابت و حادث به قديم.
6- برهان ملاصدرا، در حركت جوهريه به استناد آيات قرآني.
«شخصّيت معنوي صدرالمتألهين از نظر برداشت و دريافتهاي اين نگارنده» عنواني است كه پايانبخش قسمت اوّل كتاب ميباشد.
اين بخش كه در قالب لطيفه و دو تكمله بر لطيفة هفتم، تأليف شده، عناوين ذيل را در خود جاي ميدهد.
لطيفه اوّل: ملاصدرا و فلاسفه و حكماء و متكلمان اقدم و قديم
در اين لطيفه نام آن دسته از متكلمان و حكمايي كه ملاصدرا به آنها ارجاع ميدهد به ترتيب تاريخي، توسط مؤلف آورده شده است كه از حكماي يونان همچون: ابَرخس، آغاثاذيمون شروع شده و تا ميرداماد ادامه مييابد.
لطيفة دوم: ملاصدرا و تفسير قرآن و حديث و أخبار.
لطيفه سوم: ملاّصدراي خوشقريحه و شاعر.
لطيفه چهارم: ملاصدرا و كشف و شهود باطني و هفتبار سفر حج.
لطيفة پنجم: ملاصدرا و عشق به خاندان نبوّت.
لطيفة ششم: ملاصدرا، و نظر او پيرامون عرفاء شامخ
لطيفة هفتم: ملاصدرا و تأثير حيات و آراء او در حكماء پس از خود، تا زمان حاضر.
قسمت دوّم كتاب با متن، ترجمه و شرح خطبة ملاصدرا و مشهد اوّل آغاز ميشود.
روش مؤلف بدين صورت است كه ابتدا اصل متن عربي را آورده و در پي آن به ترجمه و شرح آن ميپردازد امّا نه بگونهاي مجزا، بلكه ترجمه و شرح تقريباً به هم آميخته شده است. از ديگر ويژگيهاي اين اثر، روان بودن قلم آن است در حدّي كه مطالعه و استفادة از آن را سهولت بخشيد. ضمناً در اين شرح، نقل قولها و ارجاعات فراوان از ساير كتب ملاصدرا و ديگر حكما به چشم ميخورد.