معرفي سه اثر فقهي محقّق خراساني

عبدالله اميني پور

اشاره:
مجموعه حاضر كه شامل سه جلد (تكملة التبصرة، اللمعات النيّرة في شرح تكملة التبصرة و الرسائل الفقهيه) مي شود، جزء ميراث فقهي آخوند خراساني (صاحب كفايه) است كه هر سه عنوان كنوني، پس از پژوهش و تحقيق توسط سيد صالح مدرسي، به چاپ رسيده است. از آخوند خراساني با عنوان «محقّق كبير و فقيه اصولي» ياد مي شود. اثر سترگ و بسيار گرانقدر وي، كفاية الاصول هنوز پس از گذشت نزديك به يك سده از زمان نگارش، در حوزه هاي علميه تدريس مي شود، اما شايد چهره فقهي وي فقط با حاشيه بر رسائل شيخ انصاري مورد توجه و شناخت بوده است. نيز شهرت فوق العاده كفاية الاصول، بُعد فقهي وي را تحت تأثير قرارداده، حتي فعاليتهاي انقلابي وي در جريان مشروطه، آشناتر از آثار فقهي ايشان است كه اكنون درصدد معرفي آنيم.

اللمعات النيّرة في شرح تكملة التبصرة
اين اثر، شرح استدلالي ممتازي بر تكملة التبصره آخوند است، اما آخوند خراساني نتوانسته است آن را به پايان برساند؛ زيرا در اثناي كار به رحمت حق پيوست. اين اثر از باب طهارت تا مقداري از مكان مصلّي (نمازگزار) است. تاريخ ختم باب طهارت، دوم شوال 1329 (پنج ماه قبل از درگذشت) است.2

اين اثر پيشتر پس از درگذشت محقّق خراساني ضمن رساله هاي فقهي وي، در بغداد، سال 1331ق با عنوان شذرات به چاپ رسيده، اما بايد دانست كه محقّق، خود اين نام را بر اثرش ننهاده است.

در اين اثر، محقّق خراساني گاه همرأي علاّمه حلّي در تبصره بوده و برخي اوقات، نظريات علاّمه را نقد و رد كرده است. گفته مي شود محقّق خراساني نخست اين اثر را از آغاز باب طهارت تا پايان ديات نوشته (مانند تبصره حلّي) اما سپس كه به شرح آن و آوردن دليل و برهان دست زده، چنان كه گفتيم، جز تا مقداري از باب «صلاة» نتوانسته است اثر را تكميل كند.

اين اثر، آخرين نوشته آخوند بوده و همزمان با آن، گرفتار جريانات مشروطه شده است كه اين نيز علّتي ديگر بوده كه وي را از تكميل اثر باز داشته است.

ويژگيهاي اثر
همان گونه كه گفته شد، محقّق خراساني در نگارش (تحرير) جديد كتاب، به ذكر استدلال و دلايل اقوال و احكام پرداخته و به شهرت، اتفاق نظر و اجماع فقيهان عنايت ويژه داشته است.

ويژگي دوم، اخذ شيوه احتياط است. شواهد بسياري بر مدّعا آورده شده، اما به سبب خوف از مخالفت با اجماع، حكم به احتياط داده شده است؛ چنان كه در مسئله آب قليلي كه به نجاست برخورده، شاهديم. نيز رعايت ترتيب شست وشوي سمت راست و چپ بدن به هنگام غسل كه گرچه اذعان دارد به خاطر شهرت و اجماع است، اما جانب احتياط را نگه داشته، با گفته مشهور مخالفت نمي كند.

همچنين وقتي كه اَماره و نشانه اي براي تعيين قبله نباشد، نماز خواندن را به يك جهت، كافي و اقوي دانسته، اما توصيه به احتياط مي كند؛ مبادا با روايت و شهرت مخالفت شود.

ويژگي سوم، اعتقاد به جبران ضعف سند و دلالت، با شهرت ميان فقهاست.

با اين حال، بايد گفت اعتنا و عنايت ويژه و بسيار وي به فرمايش فقيهان، باعث نشده است كه مخالفتي نداشته يا رأي شاذّي نگفته باشد؛ مثلاً وي به نجاست ذاتي اهل كتاب معتقد نيست و نيز باور دارد دليلي عقلي يا شرعي بر بطلان نماز با لباس غصبي وجود ندارد.

ويژگي چهارم، سعي براي حلّ تعارض و اختلاف احاديث، مثلاً در تعيين آب كُر است.

شايد بتوان گفت گرچه بسياري از فتاواي وي راهگشا و بر مقلّدان، سهل است، اما اي كاش او اين همه به احتياط و عدم مخالفت با گفته فقها توجه نداشت! خواننده با بررسي بسياري از فتاواي ايشان، از دستيابي بر راهكاري نو و فتوايي جديد شادمان مي شود، اما به زودي پي مي برد كه محقّق خراساني قصد ندارد با فتاواي ديگران مخالفت ورزد؛ زيرا به احتياط و عدم مخالفت با فرمايش فقيهان توصيه مي كند. چندين نمونه از اين گونه فتاوا در مقدّمه مصحّح گزارش شده است؛ چنان كه برخي از لغزشهاي وي بيان شده است، از جمله: خلط ميان روايات، خطاي در نقل، اشتباه در استناد روايت، تصرّف در نقل و تلخيص روايت. علت اين گونه مواردي را كه توسط مصحّح محترم تذكّر داده شده است، بايد اعتماد محقّق خراساني به محفوظات، اعتماد به نقل ديگران و كمبود يا نبود فرصت مراجعه به منابع دانست.

شيوه تحقيق
تحقيق و پژوهش اثر به صورت انفرادي انجام شده و نسخه چاپي پيشين با نسخه خطي، مورد مراجعه بوده است. مقابله، تصحيح، تقطيع و تخريج مصادر توسط سيد صالح مدرّسي انجام شده، اختلاف نسخه خطي و چاپي در نظر بوده است.

نيز موارد برگزيده و ترجيح به هنگام اختلاف نسخه ها آورده شده و در نقل عبارات و شيوه نوشتن محقّق خراساني حفظ امانت شده است. مصحّح به مصادر منقول در اثر، مستقيماً مراجعه كرده، در اتقان متن سعي داشته است. چنان كه گاه ادّعاي اجماع و شهرت را با ذكر اجماع كنندگان آورده است.

محتواي اثر
پس از مقدّمه، آخوند خراساني وارد باب طهارت شده، باب اوّل را به «مياه» (آبها) اختصاص داده است. در اين باب آمده است: آب مطلق و مضاف، اقسام آب مطلق، احكام آبهاي مطلق، تعيين وزن و اندازه آب كُر، احكام آب قليل، آب چاه، باقي مانده (سُوءر) غذاي حيوانات و... .

باب دوم در وضوست و در فصل نخست اين باب آمده است: آيا طهارت امري عدمي است يا وجودي ؟

فصل دوم باب، در آداب تخلّي است و فصل سومِ باب دوم، در كيفيت وضوست.

باب سوم در غسل است كه فصل نخست آن، جنابت است. سپس در فصل دوم، مسائل حيض آمده و در فصل سوم به استحاضه مي پردازد و در فصل چهارم، نفاس، در فصل پنجم، غسل مردگان و در فصل ششم، غسلهاي مستحبي بررسي شده است.

باب چهارم در تيمّم است و پنجمين باب در نجاسات است.

جزء دوم كتاب (كتاب الصلاة) در بردارنده يك باب باب نخست در مقدّمات نماز مي باشد كه مشتمل بر اين فصول است:

فصل نخست، شمار نمازها؛ فصل دوم، اوقات نمازها؛ فصل سوم، قبله؛ فصل چهارم، لباس نماز گزار و پنجمين فصل، مكان نماز گزار.

در پايان اثر، فهرست آيات، احاديث، اعلام، كتب، منابع تحقيق و موضوعات آمده است.

الرسائل الفقهية
اين اثر كه با شماره دو مجموعه تراث فقهي خراساني عرضه شده، در بردارنده چندين رساله فقهي در موضوعات متفاوت است؛ همچون: كتاب وقف (ص 5 115)، كتاب رضاع (ص117152)، كتاب دماء (ص153328)، كتاب فراق و طلاق (ص329345)، عدالت (ص347355)، رهن (357363). اين عنوان پيشتر همراه اللمعات النيّره در يك جلد، با نام شذرات يا قطرات چاپ شده بود.

سه كتاب اخير (فراق و عدالت و رَهن) ناتمام مانده، موءلّف موفق نشده است همه مسائل مربوط را مطرح كند.

ويژگيهاي اثر
ايجاز و اكتفا به قدر لازم در تحقيق مسائل و نقد آنها از ويژگيهاي اين اثر است. پس از تعيين و تعريف هر موضوع و احكام، دلايل عرفي و فقهي و نيز شواهد لغوي و گفته هاي فقيهان آمده است.

مصحّح محترم برخي اقوال زائد يا لغزشها (مانند خلط روايات و عدم دقّت در نقل) را متذكّر شده، سبب اين گونه اشتباهات را كثرت اشتغالات تدريس، رسيدگي به امور اجتماعي و سياسي و نيز اعتماد بسيار به نقل ديگران و تكيه بر حافظه مي داند.

از ديگر ويژگيهاي فتاوا و اقوال اين اثر، همخواني اغلب آراي محقّق خراساني با گفته هاي فقهاست كه كم تر فتواي نادري در آن يافت مي شود.

محتواي اثر
كتاب وقف: تعريف آن، دليل اختلاف در تعريف وقف، تفاوت وقف و حبس، عدم انتقال و عدم جواز تصرّف در وقف، روا بودن انتفاع و استفاده از برخي وقفها، احاديث وقف، وقف و عتق، قصد قربت، آراي فقها در باره وقف (همچون ابو حنيفه و شيخ مفيد)، وقف در حال بيماري، شرايط موقوفه و واقف، نظارت و ناظران بر وقف، اُجرت ناظران، ولايت حاكم و حكومت بر وقف، خروج موقوفه از ملك، وقف بر فرزندان، بيع وقف، وقف كليسا و كنيسه و... از مباحث اين كتاب است.

كتاب رضاع: رضاعِ موجب تحريم نكاح، شرايط مرضعه (زن شيرده) شرايط شير دهي، روييدن گوشت و سفت شدن استخوان، دفعات شيردهي، مفهوم عرفي برادر و خواهر رضاعي و... از مباحث اين كتاب است.

كتاب دماء نساء؛ كه به بيان خونهاي سه گانه و حالتهاي خاص بانوان مي پردازد.

كتاب فراق؛ كه درباره طلاق است ومسائل زير در آن مطرح شده است: تعريف لغوي و شرعي، تحقّق آن، شرايط طلاق دهنده (بلوغ، عقل، اختيار و قصد)، شرايط كسي كه طلاق داده مي شود، صيغه طلاق و... .

كتاب عدالت؛ كه در آن به ذكر مسائل زير پرداخته مي شود: معناي لغوي و شرعي، مقصود روايات در تعريف عدالت، ملكه نفساني و تقوا و مروّت، ترك معاصي كبيره و صغيره و....

كتاب رهن؛ كه شامل مباحث زير است: معناي لغوي و شرعي و عرفي، ايجاب و قبول، عربيت يا عدم آن و... .

در پايان اثر، فهرست آيات، احاديث، اَعلام، مصادر تحقيق و فهرست تفصيلي موضوعات آمده است.

تكملة التبصرة
آخرين عنوان منتشر شده، تكملة التبصره است. اين اثر، چاپ 1328 قمري در تهران بوده، به آراي علاّمه حلّي در آن توجه شده است. آراي موافق، ابقا شده و نظريات مخالف با خود را رد كرده است. اين اثر، گسترده تر از كتاب علاّمه حلّي بوده، يك دوره مسائل فقه اسلامي است. در اين كتاب به استدلال و حجّت بر نمي خوريم، بلكه فقط با فتاواي محقّق خراساني آشنا مي شويم.

حال اگر پرسيده شود: اكنون كه محقّق خراساني از دنيا رفته است، آراي يك مجتهد وفات يافته به چه كار مي آيد؟ در پاسخ مي گوييم: با حفظ و نقل آرا و نظريات گذشتگان مي توان بر اجماع يا شهرت آگاهي يافته، اجماع احتمالي يا ادّعا شده را مي توان از اتّفاق و اجماع محقَّق و راستين باز شناخت. نيز آراي مخالف با شهرت را دانست كه در فرايند استنباط احكام، به مجتهدان كنوني ياري مي رساند. افزون بر اين، ميراث فقهي خود را حفظ كرده، فقه پژوهان را گرامي داشته ايم.

محتواي اثر
كتاب طهارت (ص323): در باب اوّل، انواع آبها تعريف شده، احكام آن آمده است.

باب دوم در وضوست و نيز آداب تخلّي، چگونگي وضو، واجبات، مستحبات، مكروهات و محرّمات وضو در آن بيان شده است.

باب سوم در غسل است؛ همچون جنابت، حيض، استحاضه، نفاس و اموات. نيز احكام محتضر، كفن، نماز ميّت، دفن، شهيد و... در آن ذكر شده است.

باب چهارم در تيمّم و باب پنجم در نجاسات است.

كتاب صلاة (ص2551): نمازهاي يوميه، نوافل در سفر و حضر، نماز جمعه، اوقات صلاة، قبله، لباس و مكان نماز گزار، اذان و اقامه، افعال نماز (تكبيرة الإحرام، قيام، قرائت، جَهر و اخفات، ركوع، سجود، تشهد، سلام و... )، مستحبّات نماز، نماز عيدين، نماز آيات، نماز جماعت، نماز خوف، نماز مسافر و... از مباحث اين كتاب است.

كتاب زكات (ص5365): شرايط وجوب، متعلّقات زكات (شتر، گاو، گوسفند، طلا، نقره و غلات)، مستحقّان زكات( فقيران، مساكين، كارگزاران، تأليف قلوب، بردگان، بدهكاران، في سبيل الله و در راه ماندگان) زكات فطر و... از موضوعات اين كتاب است.

كتاب صوم (ص6777): در اين كتاب به مسائل زير پرداخته مي شود: نيّت، كفاره، اقسام روزه، اعتكاف و... .

كتاب حج (ص79104): شامل مباحث زير است: اقسام حج، اعمال (طواف، سعي، وقوف در عرفات و مشعر و... )، عمره و... .

كتاب جهاد (ص105112): وجوب جهاد، با چه كساني بايد جهاد كرد، اهل ذمّه، غنائم، امر به معروف و نهي از منكر و... از مسائل اين كتاب است.

كتاب متاجر (ص113128): تعريف تجارت، تجارتهاي حرام و مكروه، آداب تجارت، عقد بيع، خيارات، عيب، نقد و نسيه، سود، ربا، بيع ميوه و حيوان، پيش فروش (سلف) و... از مباحث مطرح شده در اين كتاب است.

كتاب اجاره (ص129136): شامل مباحث زير است: عقد اجاره، موجر و مستأجر، مزارعه و مساقات، جعاله، سبق و رمايه، شركت و مضاربه و... .

كتاب وديعه (ص137143): شامل مباحث زير است: لقطه (مال پيدا شده)، غصب، احياي موات و... .

كتاب ديون (ص145154): دَين، رَهن، محجور، ضمان، صلح و... از مباحث اين كتاب است.

كتاب هبه (ص155163): هبه، وقف، وصيت و... از مباحث اين كتاب است.

كتاب نكاح (ص165179): شامل مباحث زير است: انواع نكاح، وليّ و سرپرست، متعه، مهر، نشوز، نفقه و... .

كتاب فراق (ص181189): اقسام طلاق، عدّه، خُلع و مبارات، ظهار، اِيلاء، لعان و... از جمله مباحث اين كتاب است.

در ادامه كتاب، موضوعات زير بررسي شده است: عتق (ص191196)، اَيمان و قسم (ص197203)، صيد (ص205212)، ميراث (ص213224)، قضا و شهادات و حدود (ص225241) و قصاص (ص243261).

نكته: در كتاب الرسائل الفقهيه (براي نمونه) اعراب و علائم لازم نهاده نشده كه در ويرايش متون عربي بايد به آنهاتوجه شود؛ از جمله: تشديد (كلمه اوّل در ص323، س11)، همزه قطع و وصل (ص 322، س8)، فتحه و كسره براي اجتناب از اشتباه در خواندن و فهم متن (ص323، س1). همچنين گاهي پيش از واو عاطفه، نقطه آمده است (ص323، س8).

پي نوشتها:
1. تكملة التبصره، (شابك 104 94091 964، 315ص)، اللمعات النيّرة في شرح تكملة التبصره (80590627964، 408ص) الرسائل الفقهيه (6094091 964، 438ص)، نويسنده: آخوند شيخ محمد كاظم خراساني (12551329ق)، تحقيق: سيد صالح مدرسي، ناشر: مرصاد، زبان: عربي، قم، چاپ نخست: 1424/1382، شمارگان: دو هزار نسخه، قطع: وزيري.

2. مرگي در نور، عبدالحسين كفايي (نوه معظمء له)، ص330.

منبع: فصلنامه فقه اهل بيت فارسي، شماره 38، اميني پور، عبداللّه؛