اجمالي ازبرخي فعاليت هاي سياسي اجتماعي و اقتصادي آخوند خراساني در ساليان قبل از مشروطه:

 
فعاليت هاي سياسي-اجتماعي و تمايلات ضد استبدادي آخوند خراساني صرفا مربوط به زمان مشروطه و عهد قريب بدان نيست . ايشان از سالها قبل در اين وادي ساعي بوده اند چنانكه از نزاعي كه بين او و كنسول نجف در مي گيرد و آخوند به شدت بر ناصرالدين شاه مي تازد روشن است يا سعي و تلاش وي در راه مشروطه از همان زمان استبداد ناصري ، كه محمد حرز الدين نجفي(1) اجمالي از آن را بازگو مي كند. در رابطه با نهضت تنباكو هم آخوند خراساني را ركن اصلي جبهه مدافع حركتهاي ضد شاهي ميرزاي شيرازي در نجف دانسته اند .(2) در بحث ارتباط با مجاهد كبيرسيد جمال الدين اسدآبادي هم ما اينقدر مي دانيم كه بين آخوند و سيد جمال نامه نگاريها و ارسال رسلي صورت گرفته و في المجموع آخوند موافق اهداف الهي سيد جمال بوده است.(3)  حتي برخي(4) روح حاكم بر اطرافيان آخوند در نهضت مشروطه را روحي سيد جمال الديني دانسته اند.
در سالهاي اول حكومت مظفري، انجمن ترقي اصفهان با همكاري تعدادي از بازرگانان، شركت اسلاميه كه در ترويج صنايع وطني ساعي بوده را با مديريت اديب التجار تاسيس مي كنند. سيد جمال واعظ ، ملك المتكلمين و مجد الاسلام كرماني از اعضاي انجمن ترقي بودند. وقتي كه برخي كالاهاي اين شركت به بازار نجف مي رسد علما به حمايت از آن برخاستند. آخوند خراساني علاوه بر تاييد اهداف شركت، دربار را هم به همكاري با اين حركت الهي دعوت كرده و نامه اي به شاه مي نويسد و در آن پس از ذكر مقداري از اوصاف و نتايج حسنه مترتب بر اين شركت، شاه ايران را به پوشيدن البسه توليد داخل ترغيب نموده و مردم را هم به اين امر تحريض مي نمايد در آخر هم به اين شعر پارسي استشهاد مي نمايد كه كهن جامه ي خويش پيراستن / به از جامه ي عاريت خواستن.(5) البته امر آخوند در اين مسئله وطن مدارانه و استغناي از اجانب منحصر به اين ساليان نيست او در سالهاي آينده هم فتاواي زيادي درباره اين مسئله يا به صورت اعم از آن يعني استفاده از مطلق مصنوعات وطن دارد چنانكه يكي از اين فتاوا در سال 1324 ق در دست است. دريك بند از اندرزنامه اي هم كه به احمد شاه قاجار مي نويسد او را به ترويج منسوجات و كالاهاي وطني براي آزادي از قيد احتياج به منسوجات و مصنوعات خارجي ترغيب مي كند. (6)در اواخر عمر هم كه بحث حرمت امتعه روسي و خارجي مطرح مي شود بارها حمايت خود را از توليد توليدگران البسه و امتعه داخلي اعلام مي دارد و از مردم مي خواهد از صنايع وطني استفاده كنند.
عزل و تكفير صدراعظم مظفري ميرزا علي اصغر خان اتابك از بحثهاي بسيار مهم كل دوره قاجار و قبل از عصر مشروطه است كه چنانكه بايد و شايد حق مطلب و هنر علما در ابن باره ادا نشده كه بايد در جاي خود از اين حركت كه خود حماسه اي جاودان و به ياد ماندني در عهد ظلمت بوده ياد شود. اركان ايجاد اين تغيير ضد استبدادي توسط آخوند خراساني و چند تن ديگر ازعلماي نجف اشرف هستند.همراهي و پشتيباني آخوند از علماي مهاجر طهران چه در حين حركت و چه در حين استقرار هم از اموري است كه در تاريخ ثبت شده(7) و اصولا در بحث شخصيت هاي موثر درمقدمات مشروطه بايد نام آخوند را هم ضبط كرد. نهايتا در جمادي الثاني 1324 ق نظام مشروطه بوجود مي آيد . صفحه اي جديد در تاريخ ايران و اسلام رخ ميدهد.

منابع:
1-معارف الرجال،محمد حرزالدين،،ص933،قم،مرعشي،1405ق
2-مير يحيي دولت آبادي (اگر چه مانند پدرش متهم به بابيگري است و بعدها لباس روحانيت را كنار گذاشت و در كتاب چهار جلدي حيات يحيي بغض و كينه خود را با روحانيت شيعه آشكار كرده ولي برخي اطلاعات مفيد هم در كتابش يافت مي شود)
3-اجمال موافقت علماي نجف با سيد را ناظم الاسلام كرماني نقل مي كند.
4-محمد محيط طباطبايي به نقل از سيد اسدالله خرقاني قزويني مراغي
5-سياست نامه خراساني،محسن كديور،ص7-156،تهران،كوير،1387
6-همان،ص263
7-تاريخ بيداري ايرانيان، ناظم الاسلام كرماني،ج1،ص480-453،تهران،امير كبير،1384