آخوند ملامحمدكاظم خراساني برجسته ترين مجتهد دورهمشروطه است كه برآيند تلاش هاي خستگي ناپذيرش، نوآوري هاي فراواني در عرصه فقه سياسي شيعه است. ديدگاه هاي او فقطاستمرار نظرات فقهاي سلف نيست، بلكه وي از طريق بازانديشي در آموزه هاي به جا مانده از تراث گذشته، فصلي نو در انديشه هاي سياسي شيعه گشود؛ فصلي كه با مقوله حقوق مردم پيوندي وثيق داشت.
روشن است كه ميان انديشه و سنت، پيوند ناگسستني وجود دارد. بر اين اساس هيچ جماعت انساني را نمي توان يافت، مگر آنكه درچارچوب سنتهاي به جاي مانده از نياكان خود مي انديشد. اين مسئله تا جايي است كه اگر همين جماعات قرار باشدعليه سنت به ارث رسيدۀ از نياكان، اقدامي انجام دهند، راهي ندارد جز اينكه با امكانات همانسنت، نظمي نوين بنانهند.
نكته ديگر اينكه، نه تنها كليه انسانها، «غير» را در درونساماني از ارزشها، داوري ها و فرهنگهاي به ارث رسيده از گذشته مورد فهم قرار مي دهند، بلكه اگر همقرار باشد تحولي در سامان فكري خويش به وجود آورند، چاره اي جز مراجعه و ارجاع بهسنتهاي خود ندارند؛ به عبارتي ديگر، انديشه جديد را نميتوان بي اعتنا به سنت، از جائي وارد كرد، بلكه زايش انديشه جديد چيزي جز تحول كهنه به نو با توجه به الزاماتفرهنگي هر جماعت، نيست.
آنگاه كه كهنه، ماده اي ميشود براي شكل گيري صورت انديشهجديد، نقاط عطف تاريخي شكل ميگيرند، بدون ترديد از اين نگاه، «مشروطه»، نقطه عطفي استدر تاريخ معاصر ايران. اين مقاله نشان ميدهد كه آخوند خراساني با اينكه خود ازبرجسته ترين حاملان و سخنگويان سنتي از انديشه در جهان شيعه به شمار ميرفت، اماتوانست همان دانش مرسوم در حوزه هاي علميه را مبدل به موتور محركه اي براي تحولسياسي و اجتماعي ايران بنمايد و از درون چيزي كه فرسوده تلقي مي شد، انديشه اي نوبنا كند و از بساط كهنه، نظمي نوين براي تاريخ انديشه به ارمغان آورد.
واژگان كليدي: آخوند خراساني، مشروطه، فقه سياسي، سنت.
[1] . دانشيار دانشگاه بين المللي امام خميني.