مشروطه به عنوان سرفصلي مهم در تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران، توجهات بسياري از فعاليت هاي آموزشي و پژوهشي را به خود اختصاص داده است. در اين ميان بسياري از آثار به نقش و ميزان تاثيرگذاري رهبران مشروطه پرداخته اند. نوشتار حاضر برآنست تا با تمركز بر زندگي يكي از اين رهبران، يعني آخوند خراساني، تحركات علمي و عملي مختلفي را كه در آن صورت گرفته است، به نظاره بنشيند. سامان نوشتار بدين صورت است كه از چهار فصل تشكيل شده است. در فصل اول به سه محور «ولادت»، «دوران تحصيل» و «علت لقب» آخوند پرداخته شده است. فصل دوم به فعاليت هاي علمي آخوند اختصاص دارد. در اين فصل به محورهايي همچون «آخوند و علم اصول»،«مرجعيت»، «آثارعلمي و شاگردان» اشاره شده است. فصل سوم به سيره سياسي آخوند اختصاص دارد. آخوند خراساني به حسب وظيفه الهي، احساستكليف كرده و با تمام وجود، براي دفاع از مظلوم و درهم كوبيدن ظالمان وستمگران واردمسايل سياسي شد. ايشان در صحنه‌هاي سياسي ـ اجتماعي، مردي قاطع و نافذ‌الكلام بود كهبر اساس ايمان و باورهاي استوار ديني خود حركت مي كرد. وي به عنوان مرجع و رهبرديني، خواهان «قطع ايادي خارجي از كشور»، «رواج صنايع و دانش هاي نوين»، «فقرزدايي وتأمين رفاه عمومي»، «تحصيل خودكفايي ملي در عرصه اقتصاد»، «تأمين عدالت اجتماعي بر پايهقوانين شرعي اسلامي با نظارت فقيهان»، و «ايجاد ارتش نيرومند بهسلاح‌هاي روز» بود. ايشان براي علمي ساختن امور ياد شده شيوه هاي سياسي خاصي را در عرصه عمل و انديشه تجويز مي نمودند كه برخي از آنها عبارتند از: «تاكيد به رعايت قوانين اسلامي در حكومت»، «شجاعت وقاطعيت»، «استكبارستيزي»، «استبدادوظلم ستيزي»، «زمان شناسي ودشمن شناسي»، «مشورت»، «تلاش براي وحدت وهمدلي ميان مردم»،«ايستادگي در برابر زياده خواهي هاي دشمن»، «آشتي ناپذيري با دشمنان مستكبرو زورگو»، «توجهبه مسايل سياسي به عنوان يكي ازامور واجب مسلمين»، «تحصيل خود كفايي ملي درعرصه اقتصاد»، «داشتن ارتش نيرومند براي پاسداري از كيان كشور».
فصل چهارم از مقاله، اختصاص دارد به «سلوك اخلاقي و معنوي آخوند». در اين فصل، با اشاره به برهه هاي زندگي آخوند به برخي از محورهاي اخلاقي؛ نظير «تواضع وفروتني»، «بزرگواري و عظمت نفس»، «زهد و تقوا»، «توكل و اطمينان»، «عبادت و معنويت»، «كمك به نيازمندان» و «عفو وگذشت» اشاره شده است.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، مشروطيت، سيره سياسي، سيره سياسي، سيره اخلاقي.