روحيه ضديت با استبداد و استعمار از اصلي ترين شاخصه هاي فكري و عقيدتي علماي شيعه مي باشد و به همين دليل بررسي نقش روحانيون شيعه در نهضت هاي اصلاحي يكصد و پنجاه سال اخير بسيار حائز اهميت است. از مهمترين نهضت هايي كه با هدف ضديت با استبداد و استعمار ايجاد شد، نهضت و يا به تعبير درست تر، انقلاب مشروطيت است. در اين ميان، علماي نجف، به ويژه مرحوم آخوند خراساني، سهم به سزايي در ايجاد و پيشبرد اهداف اين نهضت ايفا كردند. مرحوم آخوند به علت زمان طولاني تدريس، موفق به پرورش صدها و شايد هزاران عالم فاضل شد، كه بسياري از آنها در زمان انقلاب مشروطه، ساكن نقاط مختلف ايران و در عداد علماي اعلام ناحيه خود بوده اند.
از آنجا كه محقق خراساني نقش رهبري اصلي اين نهضت را غالبا در زمينه فكري به عهده داشته و عمده اقدامات عملي را روحانيون ايران، با تبعيت از استاد خود، انجام داده بودند، تحقيق پيرامون مناسبات سياسي آخوند خراساني و شاگردان ايشان در دو زمينه نظري و عملي مهم مي نمايد. به همين جهت در مقال حاضر برآنيم تا به اين مسئله، با توجه به اسناد و مدارك معتبر تاريخي، بپردازيم.
آخوند خراساني كه مقام استادي بر چند نسل علمي از روحانيت شيعه را دارا است، توانست شاگرداني تربيت كند كه علاوه بر زمان خود در عصر مشروطه، دردوران هاي بعد نيز در متن و بطن وقايع و نهضت هاي سياسي قرار گيرند. وقايعي كه دايره شمول آنها از «جنگ بين الملل اول»، «قيام 1920 عراق»، «نهضت جنگل» و «مبارزت ضد رضا شاهي» تا «نهضت ملي شدن صنعت نفت» و حتي «نهضت سال 42 امام خميني» را در بر مي گيرد.
درنوشتار حاضر به افراد ذيل به عنوان شاگردان آخوند اشاره شده و مناسبات سياسي آنها با آخوند، به طور مختصر مورد اشاره قرار گرفته است.
«شيخ حسن آل كاشف الغطاء»، «شيخ عبدالعلي هروي»، «بهبهاني ها»، «شيخ محمد واعظ تهراني»، «ميرزا محمد رضا كرماني»، «سيد مرتضي اَهرَمي بوشهري»، «سيد عبدالله بلادي»، «سيد اسدالله خرقاني»، «حكيم كازروني»، «يحيي دولت آبادي»، «ميرزا محمد آقازاده»، «ميرزا حسن شيخ الاسلام»، «امام جمعه خويي»، «سيد نورالدين عراقي»، «خالصي ها»، «شيخ محمد باقر بهاري»، «فيض كرمانشاهي»، «آقانجفي قوچاني»، «صدر ها»، «ميرزا احمد عمارلوئي»، «سيد موسي زرآبادي» ، «آقابزرگ تهراني»، «آقانورالله اصفهاني»، «شهيد مدرس»، «ميرزا حسين ناييني»، «شيخ اسماعيل محلاتي»، «كاشاني ها»، «اردبيلي ها»، «شاهرودي ها»، «سيد علي داماد تبريزي»، «سيد سعيد حبّوبي» و «هبه الدين شهرستاني».
واژگان كليدي:آخوند خراساني، مشروطيت، روحانيت، شاگردان آخوند، مناسبات سياسي.