بدون ترديد، هر انديشمند سياسي، در بستر و زمينه هاي عيني (خانوادگي، محيطي، اجتماعي وسياسي و شرايط بين‌المللي) زمانهي خويش، دست به نظريه پردازي مي‌زند. بنابراين، مباني فكري ونظري هر انديشمندي كه بيان كننده نحوه نگرش او به جهان و مسائل آن است، ريشه ها واساس انديشه هاي او را درحوزه هاي گوناگون معرفتي مي سازد.
مراد از زمينه هايعيني انديشه پردازي، مولفه هايي همچون «زمينه هاي تربيت و رشد خانوادگي»، «رشد و تربيت محيطي»، «اجتماعي»، «سياسي» و«شرايط بين المللي» است كه انديشه پرداز در آن زيست مي نمايد. زمينه‌هاي محيطي،اجتماعي و سياسي در ايجاد و توليد معناهاي مختلف از مفاهيم مطروحه در منظومه فكرييك انديشمند تاثيرگذار است و به تبع آن موجب بروز اختلاف در ديدگاه ها و انديشه هاييك انديشمند با انديشمند و نظريه پردازي ديگر مي شود. بر اين اساس، نبايد در تحليل پديده‌هاي اجتماعي وسياسي، از حضور عوامل مهمي چون عوامل محيطي، خانوادگي، اجتماعي، سياسي وبين‌المللي زمانه انديشمند غافل شد. از اين رو، در مقاله حاضر به دنبال مطالعه وبررسي بسترها و زمينه هاي انديشه پردازي سياسي و اجتماعي آخوند خراساني به عنوانيكي از رهبران بزرگ انقلاب مشروطيت ايران هستيم.
آخوند ملا محمد كاظم خراساني، به عنوان رهبر اصلي انقلاب مشروطه و علمدار مشروطيت در حوزه نجف، به رغم سكوت و يا مخالفت برخي ديگر، به طرفداري از مشروطيت پرداخت و براي تثبيت آن، به طور جدي وارد عمل شد. اين در حالي است كه ايشان به مشروطيت، به چشم حكومتي كامل و دلخواه نمي‌نگريست، بلكه آن را وسيله اي براي تجديد مظالم حكام جبار مستبد مي دانست و تا آنجا كه مي توانست براي عدم تخلف قوانين حكومت مشروطيت از احكام شريعت حقه جعفري مي كوشيد؛ به عنوان نمونه، وي در تقريظي (ستايشي) كه بر كتاب تنبيه‌الأمه تأليف ميرزاي ناييني داشت، لزوم اخذ قوانين اداره مملكت را از احكام شرع انور اعلام داشت و دستور داد كه همواره پنج فقيه طراز اول به تعيين مرجع تقليد عصر در مجلس شورا، حاضر و ناظر وفق مصوبات آن با احكام شريعت باشند. در همين راستا، خود، براي اولين بار، پنج تن از فقهاي بنام آن عصر ايران را، كه «سيد حسن مدرس» يكي از آنان بود، تعيين كرد و به مجلس فرستاد.
همچنين، ايشان در ابتداي حكومت محمدعلي شاه و ظهور علايم استبداد رأي او، اندرزنامه‌اي براي وي فرستاد و او را به رعايت موازين شرع و عدالت و كوشش در راه تأمين استقلال كشور دعوت كرد. چون شاه خودكامه علي‌رغم نصايح آخوند كمر به هدم بنام آزادي و قتل آزاديخواهان بست، آخوند خراساني همراه با فتوا به وجوب مشروطيت و تحريم پرداخت ماليات به مأموران دولت استبداد، حكم به خلع محمدعلي شاه از سلطنت داد.
حال بر اين اساس، در مقال حاضر برآنيم كه به اين سوال پاسخ دهيم كه اساسا چه زمينه هاي فكري، سياسي و اجتماعي را مي توان مورد اشاره قرار داد كه در شكل گيري و جهت دهي افكار و انديشه سياسي آخوند خراساني، موثر بوده اند؛ به عبارتي ديگر، چه عواملي باعث شدند تا آخوند اينگونه فكر كنند و متمايز از برخي ديگر، وارد عمل شوند؟
در پاسخ به اين مسئله، سعي شده تا به محورهاي كلي اي همچون زمينه‌هاي «فكري»، «فرهنگي» و «اقتصادي» در دو عرصه عوامل داخلي و خارجي پرداخته شود.
در ارتباط با عوامل فكري و فرهنگي، در عرصه داخلي بايد به دو محور «علاقمنديبه آموزه هاي اسلامي» و «پذيرش مرجعيت علماي ديني» و در عرصه زمينه هاي خارجي به سه محور «درخواست حكومت قانون به تقليد از اروپا»، «شكست روسيه از ژاپن» و «انقلاب روسيه» اشاره كرد.
در ارتباط با عوامل اقتصادي بايد به سه محور عمده يعني «سلطه اقتصادي بيگانگان بر بازرگاني ايران»، «واگذاري امتيازات بهبيگانگان (با ذكر 4 مصداق : قرارداد رويتر،تالبوت(رژي يا همان تنباكو)،شيلات شمال وگمركي ايران و روس)» و «وامهاي دريافتي» اشاره كرد.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، زمينه انديشه پردازي سياسي، انقلاب مشروطه، زمينه هاي عيني.