آخوند خراساني از برجسته ترين مربيان و استادان حوزه نجف در عصر مشروطه بود. ديدگاه هاي بكر اصولي، فقهي، بيان شيوا و هوشمندي خاص ايشان، جايگاه علمي ممتازي به ايشان داده بود. خراساني در تعليم و تربيت، صاحب مسلك بوده و از اين رهگذر، شاگردان بسيار و ممتازي را در حوزه درسي خود پرورش داد. شاگرداني كه بخش قابل توجهياز بنيه علمي حوزه ها در سده اخَير، وامدار انديشه هاي آنان است.
به نوشته شيخ محمد حرزالدين: «طلاب فاضل ايران و هند و عراق و ديگر سرزمين هاي اسلامي آهنگ درس آخوند كردند و از حوزه درسي وي، جمع بسياري از مراجع تقليد و استادان پر آوازهفارغ التحصيل شدند. وعمده شاگردانش توقيق يافتند به رياست علمي و كرسي تدريس دست يابند.[2]»
علامه امين نيز در استقبال گسترده طلاب دردرس آخوند نوشته است: «طلاب براي استفاده از مجلس درس آخوند، به وي روي آوردند. بويژه پس از درگذشت ميرزا حبيب الله رشتي وشيخ هادي طهراني تدريس دانش اصول به وي منتهي شد. .... صدها تن از فضلا و مجتهدين در درسش شركت مي كردند[3]و مدرس تبريزي نيز شركت كنندگان در درس آخوند را بيش از هزار شمرده كه صد و بيست نفرشان مجتهد مسلم بوده اند[4] آقا بزرگ تهراني شمار آن را زياده بر هزار و دويست طلبه[5]. و ميرزا محمد فيض قمي تعداد هزار و هفتصد نفر از شركت كنندگان دردرس آخوند را شماره كرده است[6]» اين در حالي است كه عده زيادي از شاگردان علماي ديگر؛ از جمله شاگردان ميرزاي شيرازي مانند شيخ عبدالكريم حائري دردرس آخوند شركت مي كردند.
بر اين اساس، به راحتي مي توان ادعا كرد كه آخوند از مجتهدان و مربيان جريان ساز و صاحب سبك در عرصه تعليم و تربيت بوده است كه از اين رهگذر، شاگردان فراواني را به جوامع مختلف علمي عرضه داشته است. در اين نوشتار سعي داريم تا به روش تربيتي و شيوه هاي آموزشي ايشان پرداخته شود. بديهي است كه پرداختن به اين مسئله و روشن شدن زوايا و ابعاد مختلف آن مي تواند الگويي عملي و روشن براي رهگذران طريق تدريس و تحصيل به حساب آيد؛ الگويي كه ثمرات فراواني را از خود به ثبت رسانده است.
واژگان كليدي: آخوند خراساني، اصول، فقه، تدريس، تحصيل، شاگردان آخوند.
[2]. معارف الرجال ج2 ص 373
[4]. ريحانة الادب ج 1ص. 41:
[6].مجله حوزه شماره 34ص73.