مرحوم آخوند خراساني از بزرگان علماي شيعه و از نامداران علم اصول است كه سال هاي متمادي، اثر ماندگار او؛ يعني «كفايه الاصول» در حوزه هاي علمي شيعه، به عنوان يكي از دروس اصلي تدريس ميشود. شروح و حواشي فراواني بر اين اثر گرانقدر نگاشته شده است. اين شروح و حواشي البته درمراتب گوناگون قرار دارند و از توضيح متن تا شرح مقاصد مولف و بحث هاي دقيق فلسفي درپرتو كلمات آخوند را در بر مي گيرد. ظاهرا مرحوم آخوند اشتغال چنداني به فلسفهنداشته اند و مقداري از شرح منظومه را نزد «حاجي سبزواري» و مقداري از معقول را درتهران فرا گرفته اند. در نجف نيز گزارشي از اشتغال ايشان به مباحث عقلي نيامده است.لكن كفايه الاصول، اثري كاملا آميخته با مباحث فلسفي فراوان است. استفاده ايشان از«قاعده الواحد»، بحث «اصالت وجود و اعتباريت ماهيت»، «تفاوتميان انحا اعتبارات ماهيت»، «اختلاف در رابطه كلي طبيعي و افراد آن و انقلابضروريه به ممكنه» و .... از جمله مواردي هستند كه از ميزان علاقه مرحومآخوند يا ادخال مباحث فلسفي در علم اصول توسط ايشان حكايت مي كند.
يكي ازمواردي كه مرحوم آخوند در مباحث خود بدان پرداخته است و البته با اظهار ديدگاه خود در آن، باعثبحث ها و جدال هاي فراوان گشته است، بحث مربوط به مساله «جبر و اختيار» است. اين مسئله در مبحث طلب واراده كفايه مورد توجه قرار گرفته است. البته اينبحث، با شكستن سر و قلم به انتها رسيده است، لكن استظهار بسياري بزرگان اين است كهمرحوم آخوند در انتها، سخن از نوعي جبر به ميان مي آورد ودر دام جبر گرايان ميافتد تا جايي كه سخن را به زحمت به انجام مي رساند.
ترديدي نيست كه اين بحث، ازمسايل بسيار دقيق و مهمي است كه از ديرباز اذهان بشر را به خود مشغول نموده استو خصوصا جبرگرايان، ادله استواري بر كلام خويش اقامه كرده اند كه رد آن ادله بر طبقصناعت، نياز به تلاش فراوان دارد. اين مقدار از ادله، از لحاظ كميت و كيفيت، ازناحيه مفوضه اقامه نگرديده است. البته رواج اين انديشه و منافع موجود در آن، مطلبديگري است كه بايد درجاي خود بدان پرداخته شود.
مقال حاضر برآن است كلام مرحوم آخوند را در اين رابطه، بيان نمايد و سپس ادله ايي كه شاگرد بي نظير ايشان؛ يعني مرحوم«محقق اصفهاني»، بر مختار وي اقامه نموده است، بيان گردد و در انتها روشن گردد كه حتي اين دفاع مرحوم اصفهاني نيز كفايت نمي كند، بلكه بايد چاره اين مشكل را در جايديگر جستجو نمود.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، اصول فقه، مباحث فلسفي، جبر و اختيار.