اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين، در طول تاريخ، همواره در معرض تحريف و تضعيف فراوان قرار داشته است. به همين جهت، از سوي مدافعان و معتقدان به خود، هزينه هاي فراواني را پرداخته است. هزينه هايي كه گاه از جنس مال بوده اند و گاه از جنس جان. در پرداخت هزينه هاي مزبور، انسانهاي مختلف در رتبه هاي گوناگون، از پيامبر(ص) و ائمه معصومين(ع) گرفته تا انسانهاي عادي نقش داشته اند. بديهي است كه نمي توان وزن و ارزش اين مدافعان را در يك اندازه دانست، بلكه اندازه هاي آنان به شدت با همديگر متفاوت است.
در اين ميان، علماء به حكم «العلماء ورثه الانبياء»، طبعا جايگاهي والا و ارزشمند دارند. همين امر باعث مي شود تا قرار گرفتن در زمره آنان مورد توجه قرار گيرد و افراد زيادي قصد نمايند در مسيري حركت كنند كه علما در آن مسير قدم برداشته اند. به همين جهت سراغ از سيره علمي و عملي آنان مي گيرند.
تاريخ اسلام به طور عام و تشيع به طور خاص، شمار زيادي از عالمان و انديشمندان برجسته را به دنيا تحويل داده است. عالماني كه هر كدام منشاء خدمات فراواني در جامعه و زمان خود و حتي زمان هاي بعد از خود بوده اند.
«مرحوم ملا محمد كاظم خراساني» معروف به «آخوند خراساني» از جمله علمايي است كه در عصر مشروطه در عرصه هاي مختلف اخلاقي، علمي، سياسي و ... منشاء اثر بوده و با علم و عمل خود، به دفاع از اسلام مي پرداخت. طبيعتا پرداختن به تمامي اين جنبه ها در يك نوشتار مختصر، امكان پذير نيست و در صورت پرداختن به آنها حق مطلب ادا نخواهد شد، به همين جهت مقال حاضر سعي بر آنست تا با تمركز بر يكي از جنبه هاي رفتاري ايشان، يعني جنبه اخلاقي، زندگي وي را به نظاره بنشيند.
با مطالعه زندگي آخوند و بررسي ابعاد اخلاقي آن، در مي يابييم كه ايشان علاوه بر دارا بودن صفات علمي، از ملكات اخلاقي برجسته اي برخوردار بودند؛ بدين صورت كه در عين تسلط بر علوم حوزوي و همچنين پررونق بودن كرسي هاي درسي ايشان، در هنگام مواجهه با اشكال علمي از سوي شاگردان و يا هر كس ديگر، نهايت ادب و احترام را رعايت كرده و به مباحثه علمي مي پردازد.
آيت الله نجفي قوچاني در باره حالات اخلاقي آخوند مي گويد: «... بالجمله حقير دوازده سال در مطالعهي حالات اين نور الهي بودم، دراخلاق و حالات و گفتار و كردار اين شخص جليل ابداً مخالفت با مندوبات و مكروهاتالهيه نديدم. نه به طور تخلق بلكه وفاق ملكه و خلق آن جناب شده بود و در تشييعجنايز و مجالس فاتحه و عيادت مرضي و امور حسبيه و حوائج نوعيه و شخصيه مسلمين حاضربود و همه ارباب حوائج از اين مرد مقتضي المرام مي شدند....»
حال، با توجه به برجسته بودن صفات اخلاقي در رفتار و كردار مرحوم آخوند خراساني، و تاثيرگذار بودن آن ها در شاگردان فراوانش، برخي از اين حالات و ملكات اخلاقي را در قالب يك مقاله بيان خواهيم كرد.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، ملكات اخلاقي، زهد، تقوي.