شاخص شناخت مرحوم آخوند( ره ) در حوزه هاي علميه از طريق حاشيۀ ايشان بر كتاب «فرائد الأصول» و «مكاسب» شيخ انصاري (ره ) و همچنين نگارش و تدوين كتاب ارزشمند «كفاية الأصول» است.
بدون ترديد كفاية الأصول ايشان، كتابي است موجز و پر مايه و سنگين، كه فهم و ارائۀ آن بدون داشتن درون مايۀ فلسفي ممتنع مي نمايد. اين شخصيت بزرگ سالها در منزل خود أسفار اربعۀ آخوند ملاصدرا(ره) را تدريس مي نموده و در محضر او بزرگاني از ستارگان معرفت؛ مانند «سيد احمد كربلائي تهراني ( ره )» و «ميرزا جواد ملكي تبريزي (ره )» خوشه چيني كرده اند. [2]
اين زمينۀ فلسفي را ايشان، در كفاية الأصول خود؛ كه در دو سال پاياني حيات مباركشان نگاشته اند، لحاظ كرده اند. اين در حالي است كه پيش از او، چنين كاري در علم أصول متداول نبوده است و تنها كسي كه پيش از ايشان چنين طريقه اي را در علم أصول إعمال نموده است، جناب «شيخ محمد حسين إصفهاني (ره)» صاحب كتاب « الفصول الغروية » است. آخوند نيز از ايشان سرمشق گرفته است. شاهد بر اين ادعا آن است كه مرحوم آخوند بيشترين نظريه هائي كه در بحث « الفاظ » بيان فرموده اند با توجه به فرمايشات مرحوم إصفهاني در كتاب فصول است .
آخوند خراساني، هيجده ماه حوزۀ فلسفي درس ميرزا ابوالحسن جلوه، كه از بزرگترين اساتيد در زمينۀ مكتب مشاء بوده است، را درك كرد. ايشان همچنين از محضر بزرگان ديگري همچون ملا هادي سبزواري؛ كه از اساتيد بزرگ و مقرر كلمات حكمت متعاليه بوده است، بهره جسته است. ايشان همچنين حاشيه اي بر اسفار نگاشته اند[3] كه متأسفانه به دست ما نرسيده است.
در اين نوشتار برآنيم تا به اين جنبه از انديشه هاي آخوند بپردازيم؛ يعني انديشه هاي فلسفي ايشان را مورد بازبيني و بازانديشي قرار دهيم.
فهرست مطالبي كه در اين رساله مي خوانيد عبارت است از : يك مقدمه و دو بخش.
در مقدمه به اهميت و ضرورت بحث، أهداف و پيشينۀ بحث و همچنين سئوالهاي تحقيق و روش تحقيق اشاره شده است.
بخش أول خود از سه فصل تشكيل شده است كه در فصل اول به مفهوم شناسي فلسفه ( تعريف فلسفه ، أقسام حكمت ، أقسام حكمت نظري و عملي ) پرداخته شده است و در فصل دوم به جريان هاي مختلف فلسفي از قبيل «مشاء»، «اشراق» و «حكمت متعاليه» و همچنين جريان هاي مخلتف كلامي پرداخته شده است.
فصل سوم : در بر دارندۀ زندگي فلسفي آخوند خراساني است كه در آن، علاوه بر بيان سوابق آخوند ( ره ) در زمينه هاي فلسفي سعي شده است نكات برجسته و آموزنده اي از زندگي اين بزرگ مرد تاريخ علم در پيش روي فرهيختگان جامعه علمي قرار گيرد ، تا چراغ راهي در مسير جهاد علمي آنان باشد
بخش دوم از نوشتار، به انديشه هاي فلسفي آخوند اختصاص دارد. اين بخش در دو فصل كلي تدوين شده است كه در فصل اول به نظريه هاي منطقي ايشان پرداخته شده است .
در فصل دوم، به امور عام فلسفه و موضوعاتي همچون «اصاله الوجود»، «تبيين وحدت وجود»، «تعريف اشتراك لفظي و معنوي»، «مقولات عشر»، «حركت و اقسام آن»، «تجرد نفس» و مواردي از اين قبيل اشاره شده است.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، انديشه فلسفي، مقولات عشر، حركت، اصالت الوجود.
[2] ) نقل شفاهي از نوادۀ ايشان جناب حجت الإسلام و المسلمين آقاي عبد الرضا كفائي نجل مرحوم آيت الله شيخ احمد كفائي فرزند آخوند خراساني (ره )
[3] ) موسوعة طبقات الفقهاء ، ج 14 ، قسم 2