مشروطه به عنوان يكي از نقاط عطف تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران، از منظرها و زواياي مختلفي مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. يكي از اين زوايا، مطالعه مشروطه از منظر رهبران آن است. بدون شك بايد از روحانيت به طور عام و آخوند خراساني به طور خاص به عنوان پرچمداران رهبري اين جنبش عظيم ياد كرد. آخوند خراساني، يكي از رهبران مهم، تاثيرگذار و بانفوذي بود كه در اين برهه حساس از تاريخ ايفاي نقش مي كرد. «با مطالعه اوضاع و احوال زمان صاحب‌كفايه (آخوند خراساني)،از جنايت هاي شاهان قاجار گرفته تا نهضت مشروطيت و تا هجوم وحشيانه روسيه وانگلستان به ايران مظلوم، درمي يابيم كه آن بزرگوار هيچ گاه از مبارزه و نبرد بازنايستاد و در هر مناسبتي اعلام خطر مي كرد و مردم را با هشدارهاي خود هوشيار مي‌ساخت.» ايشان، در برابر بي كفايتي هاي شاهان قاجار، عقب ماندگي امت اسلامي، مبارزه با طلسم جدايي دين از سياست، بيداري ملت هاي اسلامي و همچنين شكل گيري جنبش مشروطيت، نقش بي بديلي ايفا كردند.
آخوند چه در دوران قبل و چه دوران بعد از مشروطه، نسبت به مسائل ديني و سياسي جامعه اسلامي حساس و از هر فرصتي، در اعتراض به شيوع منكرات، حضور بيگانگان، مبارزه با انحرافات فكري و ديني، مبارزه با فسادهاي اداري و سياسي، بهره مي جست.
دو جريان فكري مهم و تاثيرگذاري كه در اين دوران از تاريخ، در عرصه تحولات سياسي و اجتماعي ايران به ايفاي نقش مي پرداختند، عبارتند از «مشروطه خواهان» و «مشروعه خواهان». اينان هر كدام از زاويه و نگاهي خاص، مسائل و تحولات را رصد و مورد بازبيني و بازانديشي قرار مي داد. برخي از علما؛ نظير آخوند خراساني، در گروه اول و برخي ديگر؛ نظير شيخ فضل الله نوري، در گروه دوم قرار داشتند.
جريان مشروطه با دو ضعف عمده مواجه بود كه عبارتند از:
1. كم توجهي علماي نجف نسبت به جريان انحراف كننده مشروطه، از سفارت انگليس به بعد؛
2. عدم انتقال صحيح مطاوي كلمات صحيح حزب مشروعه خواه به نجف.
آخوند خراساني نه تنها از جهت عملكرد سياسي كه به لحاظ انديشه سياسي تاثير فراواني در جامعه علمي گذاشته است كه به طور عمده مي توان به «اهداف و شرعيت مشروطه» و مبحث مهم «ولايت فقيه» ايشان اشاره كرد.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، انقلاب مشروطه، مشروطه خواه، مشروعه خواه، ولايت فقيه.