بي شك نهضت مشروطه بدون رهبري علماي اسلام كه در هر دوره از تاريخ مورد اعتماد عامه مردم بودند، به تحقق نمي رسيد.
در جريان اين نهضت عظيم تاريخي ، رهبران مذهبي مشروطه خواه مى كوشيدند با بهره گيرى از انديشه ها و احكام شرعي، صبغه اي مذهبي به آنببخشند، اما بدليل دوري رهبران اصلي اين قيام از كانون شكل گيري آن، و قالب گيري آنها از مغرب زمين،مردم را در رسيدن به آمال خود ناكام گذاشتند. در اين مقاله به تطبيق انديشه هاي مختلف ديني و سياسي «آخوند خراساني» و «شيخ فضل الله نوري» به عنوان رهبران اصلي دو جريان مشروطه و مشروطۀ مشروعه، و همچنين تلقى آخوند خراساني از مشروطهو تاثير عملكردش بر وقايع مشروطه پرداخته شده است. از آنجا كه نزديك بودن به تاريخ و زمان حادثه، مي تواند موجب شكل گيري و تحقق تحليل هاي دقيق تري شود، بر اين اساس، در پژوهش حاضر سعي شده است از متون اصلي دورهمشروطه نظير، «تاريخ مشروطه ايران» احمد كسروي، «برگي از تاريخ معاصر» و «سياحتشرق» آقانجفي قوچاني، «اسناد تاريخي وقايع مشروطه ايران» و چندين منبع دست اول ديگر استفاده شود.
آخوند خراسانى پس از تحقق نظام مشروطه، به همراه دو مجتهد بزرگ ديگر نجف با صدور اعلاميه ها و تلگرافهايي پشتيباني خود را از حكومت مشروطه اعلام نمودند. اينان، با توجه به اختناقي كه بر جامعه حاكم بود، فقط برقراري نظام مشروطه، را پاسخ گوي مشكلات اجتماع مي دانستند. به همين جهت، با عزم پولادين خويش تا حدودي توانستند بر دشواري هاي مملكت چيره شوند. آخوند خراساني با داشتن مقام رياست حوزه نجف، بزرگترين پشتيبان نهضت مشروطه بود. ايشان چون مرجع تقليد شيعيان و جزء عناصر مذهبي اين نهضت بودند، آرا و انديشه هايش تأثير فوق العاده بر مجاهدان مشروطه خواه داشت. احكامي كه بوسيله مراجع نجف صادر مي شد مردم اطاعت از آنها را تكليف شرعي خود مي دانستند و سرپيچي از دستورات آنها را در حكم سرپيچي از اسلام مي دانستند. علماي مبارز ايران در ادامه نهضت ها و قيام ها، با تأسي از علماي ثلاثه نجف ديو استبداد و استعمار را براي هميشه تاريخ از خاك ايران بيرون كردند.
بر اساس اسناد موجود و منابع مزبور، بايد اينگونه نتيجه گرفت كه اهداف علماي نجف به رهبري آخوند خراساني، محصور و محدود به چند مسئله خاص نمي شد، بلكه اينان، به دنبال اهدافي همچون «حفظ استقلال كشور در تمامي ابعاد بخصوص اقتصادي –سياسي»، «حفظ اساس اسلام»، «برپايي امربه معروف و نهي از منكر»، «مبارزه با نفوذ دول استعماري»، «برپايي قوانين اسلامي و گسترشعدالت اجتماعي» بودند. مديريت صحيح علماي نجف در بحران هاي مختلف از عوامل موفقيتمشروطه بود. با رجوع به رسايل و تلگرافهاي علماي ثلاثه نجف، به اين نكتهي حايز اهميتمي رسيم كه نوعي اتحاد و همبستگي بين آنها حاكم بود. در انديشه آنها، «حكومت مشروطه» درغيبت امام زمان(عج) بهترين نوع حكومتها بود.
در واقع، اگر مشروطه اي كه آنها ميخواستند در ايران پياده مي شد، آثار فراواني در دين و اعتقادات مردم بوجود مي آورد؛ چرا كه تمام انديشه هاي آنهانشأت گرفته از احكام و اصول اسلامي بود. اين در حالي است كه بايد اذعان كرد، روشنفكران غربگرا در پيوند با غرب، آموزههاي غير اسلامي را وارد حكومت مشروطه كردند و آن را از اهداف و آرمانهاي مورد نظر علما، دور كردند.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، حوزه نجف، مشروطه، جهاد باكفار، قيام تبريز.