انقلاب مشروطه، استبداد، مشروطه، مشروطه مشروعه، پارلمان، راي، برابري، حق، قانون و .... مفاهيمي هستند كه قريب به يكصد و اندي سال است نقش و جايگاهي مهم در تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران پيدا كرده اند و بسياري از سرفصل ها و مداخل تحقيقات پژوهشي را به خود اختصاص داده اند. پژوهش هايي كه برخي در رد و برخي ديگر در تاييد و يا توجيه آنان نگاشته شده اند.
كانون مركزي و حلقه اتصال مفاهيم فوق را مي توان در اولين مفهوم يعني انقلاب مشروطه دانست. انقلابي كه با ورود خود به عرصه تحولات ايران، بسياري از مفاهيم را به همراه داشت و موضع گيري هاي متفاوتي را در پيش روي خود ديد. در رابطه با انقلاب مشروطه بايد به اين نكته اساسي اشاره كرد كه هر چند روشنفكران در اين انقلاب، تاثيرگذار بودند، لكن نقش و ميزان تاثيرگذاري علماي طراز اول حوزه هاي علميه در پيروزي اين انقلاب، چيزي نيست كه بتوان آن را منكر شد و يا هم وزن نقش روشنفكران دانست؛ بلكه همگان نقش علما را در پيروزي انقلاب مشروطه، نقشي بي بديل دانسته اند.
در ارتباط با علماي پشتيبان انقلاب مشروطه مي توان از بزرگان و آيات عظامي همچون «آخوند خراساني»، «بهبهاني»، «طباطبايي»، «عبدالله مازندراني» و «ميرزا حسين تهراني» نام برد. بدون ترديد، فحص و بررسي نقش و چگونگي تاثيرگذار بودن نظريات فقهي، اصولي و سياسي علماي فوق در پيروزي انقلاب مشروطه، مي تواند به وجود آورنده ظرفيت هاي فراواني در عرصه نظريه پردازي و عمل باشد.
بر اين اساس، در مقال حاضر برآنيم تا ميزان و چگونگي نقش يكي از اين بزرگان؛ يعني آخوند خراساني، را مورد فحص و بررسي قرار دهيم.
آنچه در اين نوشتار به آن اشاره خواهيم كرد آن است عبارت است از اينكه: نهضت مشروطه نهضتي بود كه براي حمايت از مردم مظلوم ايران به وجود آمده بود و چون حركت اين نهضت از طرف افراد تحصيل كرده به وجود آمده بود در واقع نهضت ضد استبدادي بود نه ضد استعماري.
آخوند خراساني به عنوان علمدار انقلاب مشروطه، در ابتداي امر، شروع به امر به معروف و نهي از منكر كردن شاه وقت نمود. آنگاه كه نصيحت و امر به معروف و نهي از منكر را موثر نيافت، مردم را بر عليه شاه وقت و سلطنت او ترغيب نمود تا به اين وسيله بتواند شاه را از مملكت بيرون نمايد.
از آنجا كه ايشان، داراي جايگاه علمي بالايي بود، فتوايي را در ضرورت انقلاب صادر نمود و در آن، تبديل سلطنت مطلقه به سلطنت مشروعه را با استواري تمام، از مردم مطالبه مي كند.
آخوند خراساني، براي نصيحت محمد علي شاه، نامه ده ماده اي نوشت و او را موعظه كرد؛ نامه اي كه توانست در تاريخ ماندگار باشد و شخصيت او را بهتر به مردم آينده نشان دهد و بعد از آن در نامه اي توانست حكم تبعيد تقي زاده را صادر نمايد.
اين قبيل موارد، نشان مي دهد كه آخوند خراساني در مسئله مشروطه نقش مهمي داشت و مردم از فرمان او تبعيت مي كردند و دستورات او را عمل مي نمودند .
سامان نوشتار بدين صورت است كه محورهايي همچون «جنبش مشروطه؛ جنبش استبدادي و نه استعماري»، «جايگاه آخوند خراساني در مشروطيت»، «اهداف و مواضع سياسي آخوند خراساني»، «تحصن در حرم عبدالعظيم(ع)»، «دوران استبداد صغير»، «توطئه چيني متحصنان و خوش گماني آخوند»، «بروز اختلاف»، «اتمام تحصن»، «فتح تهران و اعدام شيخ» و «ابعاد مبارزاتي آخوند» متكفل ايده هاي مزبور خواهند بود.
كليد واژه :مشروعيت ، مشروطيت ، آخوند خراساني