علما به عنوان وارثان انبياء، مرزداران عقيده و باورهاي ديني، همواره در تلاش بوده اند تا دين و باورهاي ديني و اعتقادي را از هرگونه هجوم، بدعت و خرافه نگهداري كنند. اين در حالي است كه علاوه بر صيانت از دفاع از باورها، در پاسداري از مرزهاي جغرافيايي، ارزش هاي مردمي واستقلال كشور نيز نقش بي بديلي را ايفا كرده اند. علما با استفاده از مكانيزم هاي خاص فقه شيعي؛ نظير صدور فتوا، احكام جهادي و ...، در برخورد با تهاجم دشمن، به مثابه سدي استوار ايستادند و مانع پيشروي آنان شدند.
نحوه عملكرد علما در برابر حوادث موجود، به حسب شرايط و مقتضيات زمان، متفاوت بود و طيف وسيعي از عملكرد را، از صدور فتوا تا رهبري جنبش ها و نهضت، در بر مي گرفت. در اين رابطه مي توان به حوادث مهمي همچون «انقلاب مشروطه»، «نهضت ملي شدن صنعت نفت» و «انقلاب شكوهمند اسلامي»، «جنگ تحميلي» و مواردي از اين دست اشاره كرد.
انقلاب مشروطه، به عنوان يكي از نقاط عطف تاريخ تحولات سياسي اجتماعي ايران، كارنامه روشني را از عمكرد علماء، روحانيت و مراجع عظام تقليد در پيشبرد و تحقق آن به نمايش مي گذارد. به اعتراف دوست و دشمن، روحانيت به طور عام و مراجع و علماي طراز اول به طور خاص، نقش عمده اي در رهبري و پيروزي اين انقلاب و به زانو درآوردن استبداد به عهده داشتند. در اين نوشتار سعي داريم به نقش يكي از علماي صاحب نقش و نفوذ؛ يعني آخوند خراساني، كه سرآمد علماي نجف بود، بپردازيم.
هر چند كه علماي نجف در رهبري انقلاب مشروطه و هدايت جريان هاي مذهبي نقش بي بديلي داشتند و پيروزي اين انقلاب، مرهون حضور جمعي آنان در حمايت از نهضت بوده است، لكن اسناد، داده ها و واقعيت تاريخي نشان مي دهد كه آخوند، در حمايت و رهبري مشروطه پس ازآغاز استبداد صغير، نقش بنيادي داشته است و رهبري اصلي حركت را بر ضد محمد علي شاهبه عهده داشته است.
به طور كلي، نقش آخوند خراساني را مي توان در اين برهه خاص تاريخي، در پنج مقطع مورد بررسي قرار داد:
1. از آغاز تا تشكيل مجلس اول؛
2. در مجلس اول و تصويب قانوناساسي؛
3. دوران استبداد صغير؛
4. فتح تهران و آغاز مشروطه دوم؛
5. اشغال ايران توسط روسيه.
تاكيد نوشتار حاضر آن است كه از دورۀ سوم به بعد، علماي نجف بويژه آخوند خراساني، رهبري نهضت را به عهده داشتند. آخوند به همراه ديگر علما، به مبارزه با استبداد داخلي يعني محمدعلي شاه پرداختند و با كمك نيروهاي داخلي، آن را به زانو درآوردند.
« صدور حكم جهاد»، «تحريم دادن ماليات به دولت»، «تعيين انجمن تبريز به جاي مجلس»، «تبيين اصول مشروطه»، «صدور فرمان اخراج تقي زاده از مجلس دوم و ممنوعيت دخالت وي در امور حكومتي»، «مخالفت با دخالت دولت روسيه در ايران و تحريم كالاهاي روسيه»، «مخالفت با دخالت انگليس در ايران»، «دعوت مسلمانان به اتحاد اسلامي»، «سفر به ايران به قصد نجات ايران از اشغال بيگانگان» از جمله عملكردهاي آخوند در مبارزه با استبداد و استعمار و همچنين اقدام در جهت تحقق انقلاب مشروطه بوده است كه در اين نوشتار به آنها پرداخته شده است.
واژگان كليدي: انقلاب مشروطه ايران، عدالتخانه، استبداد صغير، انجمن سعادت، اصل نظارت مجتهدان يا اصل طراز.