انقلاب مشروطه يكي از مهمترين برهه هاي تاريخي ايران است كه صفحات بسياري از آثار انديشمندان و پژوهشگران عرصه «تاريخ تحولات سياسي اجتماعي» و «انديشه» را به خود اختصاص داده است. در اين ميان، روحانيت به طور عام و مراجع عظام به طور خاص، نقش بي بديلي در تحقق و پيروزي آن داشتند. سوالي كه در اينجا مطرح است چيستي عوامل تاثير گذار و چگونگي تاثير آنان بر ذهنيت رهبران مشروطه، به خصوص آخوند خراساني، است.
پاسخ نوشتار حاضر آن است كه در اين رابطه بايد به چندينعامل اجتماعي ـ تاريخي و فرهنگي، اشاره كرد. عواملي كه تاثير به سزايي در تحولات فكري و ذهنيت آخوند خراساني دخالتداشته اند. ذيلا به اختصار پاره اي از اين عوامل را مورد اشاره قرار خواهيم داد.
به طور كلي بايد از تحولات قرن 18 و 19 ـ كشورهاي دنيا،مشروطيت تركيه، روسيه، مصر و صدور مطبوعات روشنفكرانه فكري كه در مصر و لبنانانتشار مي يافتند و مواردي از اين قبيل، در پاسخ به سوال مزبور استفاده كرد.
هر چند مي توان از اين عوامل با تقسيم بندي هاي مختلفي ياد كرد، لكن مختار اين نوشتار آن است كه آنها را ذيل سه عنوان «عوامل بيروني»، «عوامل دروني» و «عوامل فرهنگي و فكري» جاي دهد.
1. در تحليل عامل بيروني بايد به «وقوع وپيروزي تركان جوان در دولت همسايه «عثماني» با در نظر داشتن نزديكي اين كشور به اروپا، اشاره كرد.
2. در مورد عوامل دروني بايد به مواردي همچون «روشنگريها و مبارزات سيد جمال الدين اسدآبادي وتبعيد اسفبار ايشان از ايران»، «تاثير انديشه هاي سيد كه با نامه نگاريهاي خود بامرجع تقليد زمان ـ آيت الله سيد حسن شيرازي ـ در مبارزه با استبداد و لغو امتيازتنباكو داشته است»، «نهضت تحريم تنباكو و مقاومت روحانيت و مردم، در برابر زور دستگاه سلطانقجري و شكست استبداد ناصرالدين شاهي» اشاره كرد.
3. در ارتباط با عوامل فكري و فرهنگي بايد به گسترش انديشه اصلاحگري مشروطيت به وسيله مطبوعاتو مجلات علمي از جمله « الهلال»،«المقتطف»، روزنامه «حبل المتين»و «اختر» كه ازاستانبول و هند به وسيله روشنفكران ايراني منتشر ميشد و در حوزه نجف اشرف خوانندهبيشماري داشت به عنوان عامل تاثيرگذار ياد كرد.
واژگان كليدي:آخوند خراساني، مشروطيت، سيد جمال الدين اسدآبادي، عثماني.