نهضت و انقلاب مشروطه،يكي از مهمّ ترين تجلي گاه هاي فقه و انديشه سياسي شيعه است. اگر چه دوران پيش از مشروطه، به ويژه در دوران صفويه، بخشي از مسائل سياسي و اجتماعي، به مباحث فقهي راه پيدا كرده بودند و فقها پيرامون آن ها مطلب مي نوشتند، لكن اين مباحث آنچنان گسترده نبودند كه بتوان از آن به عنوان يك جهش از مباحث سنتي به مباحث مدرن ياد كرد. شروع اين جهش را بايد در از نيمه دوّم قرن سيزدهم هجري، يعني آغاز ورود انديشه هاي جديد غربي به كشور بود، دانست. در اين زمان، و در اثر تحرك بيشتر علما در مواجهه با انديشه هاي جديد، شاهد رويش يكسري طرح هاي تفصيلي ازمسائل سياسي در ميان آثار فقها هستيم. توليد چنين طرح هايي در مواجهه با مباحث و محورهاي جديد، پويا بودن فقه شيعه را بيش از پيش گوشزد مي كرد.
با نگاهي به تاريخ نهضت مشروطيت در مي يابيم كه علماي شيعهاز آغاز تا طرح متمم قانون اساسي، ديدگاه ها و مواضع يكساني داشته اند، تا جايي كهتقي زاده مي گويد: «در مجلس نخست، شيخ فضل الله و بهبهاني، تكيه گاه مجلس و مايه قوتو قدرت آن بودند.»[2] ولي از آن زمان به بعد، نخست روشنفكران و عالمان دين و سپسفقهاي شيعه در ايران و عراق، به ويژه تهران و نجف، در دو جبهه، روياروي هم قرارگرفتند و به دو جريان: «مشروطه خواه» و «مشروعه خواه» تقسيم شدند.
در صف مقدم جريانمشروطه خواه، عالمان و مراجع بزرگ و آيات عظامي همچون: «آخوند خراساني»، «ملاعبدالله مازندراني»، «ميرزا حسين خليلي تهراني»، «ميرزاي نائيني» و«محلاتي» از حوزهي نجف و «طباطبايي» و «بهبهاني» از حوزه تهران قرار داشتند.
در مقابل، رهبري جريانمشروعه خواه، به عهده «شيخ فضل الله نوري» به عهده داشت. در اين جريان نيز عالمان بزرگي همچون: «ميرزامحمد حسن مجتهد تبريزي»، «محمد خمامي رشتي»، «ملا محمد آملي»، «حاجي آخوند محمد علي رستمآبادي»، «سيد احمد طباطبايي» و... قرار داشتند و از شيخ فضل الله پيروي مي كردند.
بررسي انديشه ها و مواضع ايندو جريان به ويژه رهبران آن از اهميت خاصّي برخوردار است؛ چرا كه رهبران هر دوجريان از بزرگترين مجتهدان و مراجع زمان خود بوده اند.
شيخ فضل الله كه از شاگردان برجسته ميرزاي شيرازي بود، ديدگاه هاي خود را پيرامون مشروطه و همچنين مسائل جاري سياست در «رساله حرمت مشروطه يا پاسخ به سؤال از علت موافقتاوليه با مشروطيت و مخالفت ثانويه با آن » نگاشته است. لوايح شيخ شهيد، نيز بيانگرديدگاه او در مسائل گوناگون سياسي از جمله مشروطه و مشروعه است.
نظريه پردازمشروطه، علامه ميرزا محمد حسين نائيني به شمار مي رود. ايشان ديدگاههاي خود را دركتاب «تنبيه الامه و تنزيه المله» در سال 1327 در نجف منتشر كرد. كتاب نائينيمورد تاييد آخوند خراساني و مازندراني نيز قرار گرفت. نائيني در اين كتاب برمشروعيت دولت مشروطه، به عنوان قدر مقدور، دليل اقامه مي كند و به اشكالات مخالفانمشروطه نيز پاسخ مي گويد.
«اللئالي المربوطه في وجوب المشروطه» از ديگر متون مربوط به مشروطه است كه توسط شيخ اسماعيلمحلاتي نگاشته شد و به تاييد دو مرجع بزرگ ياد شده يعني آخوندخراساني و مازندراني رسيده است. نويسندگان و پژوهشگران براي دو نظريه مشروطه ومشروعه به ويژه بحران آن مشتركات و تمايزاتي را آورده اند. نقل، نقد و ارزيابيديدگاههاي ياد شده و در نتيجه تبيين تمايز انديشه ها و مواضع آخوند خراساني و شيخفضل الله نوري هدفي است كه در اين نوشتار دنبال مي شود.
اشاره به مشتركات دو ديدگاه و ارزيابي تمايزات دوجريان مشروطه و مشروعه به رهبري آخوند خراساني و شيخ فضل الله نوري محور اصلي اين مقاله است. درباره تمايزات دو جريان يادشده ، ديدگاههاي گوناگوني ارائه شده كه مي توان همه آن ها را در دو ديدگاه زير جمع بندي كرد:
1. مطابق اولين ديدگاه، تمايز اساسي و بنيادي در انديشههاي آن دو بزرگوار وجود ندارد؛ بلكه وجوه اشتراك فراواني ميان ديدگاهها و انديشههاي اين دو بزرگوار وجود دارد كه اين وجوه اشتراك، موارد افتراقي آنان را تحت الشعاع قرار ميدهد.
شيخ و آخوند در اهداف عمده و كلان؛ نظير «باور به استقلال كشور»، «حفظ اسلام و آموزه هاي آن»، «اجراي شريعت»، «تقويت دين داري» و مواردي از اين قبيل، همراه و همگام بوده اند. در عين حال، اگر در سخنان آنان ناسازگاري ديده ميشود، بايد گفت كه اين اختلافات، تنها در روشها و نقشههاي حركت به سمت اهداف مزبور و احياناً تشخيص موضوع بوده است.
اين گروه معتقد است كه دشمنان، به رغم واقعيت امر، دامنه اين قبيل ناهمگونيهاي ظاهري و شكلي را گسترانده و تاريخ نگاران سكولار نيز آن ها را در كتاب هاي خود ذكر كرده اند. برخي نيز بدون توجه به هدف دشمن و غرض ورزي برخي از تاريخ نگاران، همان گفته ها را از آن كتاب ها گرفته و نقل كرده اند.
2. در برابر ديدگاه ياد شده، برخي بر اين باورند كه تمايزات انديشه آن دو اساسي و بنيادي بوده است.
اين گروه به تعبيرهاي مختلف، دامنه اختلاف آخوند و شيخ را گوشزد مي كنند. برخي گفته اند: دين شناسي و انسان شناسي آن دو متمايز بوده است. بعضي ديگر اختلاف آنان را در مبناي مشروعيت و حكومت دانسته اند. گروهي ديگر تمايز و اختلاف آنان را در مشروطيت و اصول آن (مجلس، قانون اساسي و...) و يا چيز هاي ديگري دانسته اند.
نويسنده با ارزيابي ديد گاههاي يادشده ديدگاه نخست را تقويت و سپس به پاره اي از تمايزات اشاره كرده است .
واژگان كليدي :شيخ فضل الله نوري، آخوند خراساني، مشروطه ، مشروعه ، ولايت فقيه.
[2] . مقالات تقي زاده، زير نظر ايرج افشار، ج1، 274، شكوفان.