گفتگو با حجت الاسلام و المسلمين مهدي مهريزي، از نويسندگان موسوعه آخوند خراساني
............................................................
- تعداد قابل ملاحظه اي از مجلدات موسوعه آخوند خراساني توسط شما تهيه شده است.لطفا در زمينه كيفيت كار خود توضيحاتي ذكر نمائيد.
بسم الله الرحمن الرحيم.ما درباره كنگره آخوند خراساني به همكاري برخي از دوستان خود دو كار انجام داده ايم.كار اول تحت عنوان فقه فتوايي آخوند خراساني است.در حوزه هاي علميه معمولا از آخوند خراساني فقط كفايه الاصول ايشان و نيز حاشيه آخوند بر رسائل شيخ انصاري- دو حاشيه قديمه و جديده- را مي شناسند و حوزه ها نوعا با فقه آخوند خراساني مرتبط و آشنا نيستند.اما وقتي انسان شرح حال ايشان را مي نگرد مشاهده مي كند كه آخوند علاوه بر اصول، در زمينه فقه نيز آثار بسياري دارد.آثاري كه برخي از آنها اخيرا در دستور كار برخي موسسات تحقيقاتي قرار گرفته و طبع شده است،اين آثار به تعبير من فقه استدلالي آخوند هستند، مثل شرح تبصره،رسالات فقهي و...از اينها كه بگذريم يك بخش ناپيدا در بين آثار فقهي آخوند وجود دارد كه ما از ان تعبير به "فقه فتوايي" نموده ايم. آخوند خراساني مستقيما رساله عمليه براي مقلدانش ننوشته است و رساله هاي او به صورت حواشي بر رساله هاي علماي معاصر و سابق بر وي است.كار ما در اين مجموعه شناسايي،گرداوري و تصحيح حاشيه هاي آخوند بر رساله هاي ديگر مراجع است كه نتيجه كار فقه فتوايي شده است.
سابقه رساله نويسي در بين شيعه را شايد بتوان به جامع عباسي شيخ بهايي برگردانيم ولي از ان شسته رفته تر و شبيه رساله هاي امروزي مي توان رساله حاجي محمد ابراهيم كلباسي تحت عنوان نخبه المسائل را ذكر كرد. حاجي كلباسي يك دوره فقه فارسي را به صورت مسئله مسئله و با بيان روان نگاشته است و هر چند اين رساله ايشان ناقص بوده و فقط مبحث زكات را در بر دارد ولي تدوين اين رساله شباهت بسياري با رساله هاي امروزي دارد.قديمي ترين حاشيه اي كه از اخوند خراساني يافته ايم حاشيه فتوايي ايشان بر نخبه حاجي كلباسي است.سپس حاشيه آخوند بر رساله شيخ انصاري،ميرزاي شيرازي و...برخي از اين بزرگان داراي چند رساله بوده اند و آخوند خراساني بر همه انها حشيه زده است.در مجموع ما 14 حاشيه را شاسايي كرده ايم و به صورت مجموعه در موسوعه قرار داده شده است.
- آيا فقط به ذكر حواشي آخوند بر رساله هاي عمليه پرداخته ايد؟
خير، برخي از دوستان يعني حجت الاسلام و المسلمين مبلغي-رئيس وقت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي- و نيز جناب استاد صاحبي-دبير علمي كنگره- پيشنهاد دادند كه فتاواي اجتماعي آخوند خراساني نيز كه قاعدتا از فقه ايشان برخاسته است- از جهت مرجع تقليد بودن وي- نيز جمع شود.
اين مسئله باعث شد كه ما جستجويي انجام داده و در بين كتاب هايي كه در رابطه با اخوند خراساني نگاشته شده مطالب مناسبي را يافتيم و به فقه فتوايي ضميمه كرديم. نام اين مجموعه فتاواي اجتماعي و سياسي اخوند خراساني است و منبع و مصدر اصلي ما در اين قسمت دو كتاب است.يكي كتاب حياه الاسلام آقا نجفي قوچاني كه ضمن شرح حال آخوند، اقدام به نقل و اوردن فتواي بسياري كه به معناي دقيق كلمه سياسي و اجتماعي است نموده است.منبع دوم ما كتابي است به نام سياست نامه خراساني كه تلگراف ها و مطالبي را از بين روزنامه هاي عصر مشروطه تجميع نموده است. ما ضمن بررسي و سنجش اين دو مجموعه نزديك به 150 مسئله و استفتاي سياسي و اجتماعي را گزينش كرديم.پس بخش فقه فتوايي اخوند خراساني شامل 15 متن كهن است كه شامل 14 حاشيه عربي و فارسي آخوند خراساني بر رساله هاي علماي معاصر و قبل ايشان است و نيز قسمتي تحت عنوان فتاوي سياسي-اجتماعي.
- از دشواري هاي مسير تحقيق و جستجو بگوييد؟
در مرحله اول شناسايي متون مربوط به آخوند بسيار دشوار بود.چون اين حواشي-به جز يك حاشيه كه مرحوم احمدي فقيه يزدي چاپ نموده بود- باقي در زمان هاي بسيار دور و به صورت چاپ سنگي طبع شده بود و پيدا كردن و شناسايي كتب خاص يك شخص در بين كتب سنگي، به علت نداشتن عنوان بندي،اختلاط حواشي و...سخت است.مثلا فتواي علما به صورت رمز ذكر مي شود و اين باعث صعوبت شناسايي مي گردد.حتي ما چندين مورد را در اواخر انجام كار موفق به شناسايي و اضافه كردنش شديم.
بعد از مرحله شناسايي اقدام به يك كار علمي عميق نموديم به اين علت كه اگر مي خواستيم تمام متون را در كنار حواشي آخوند ذكر كنيم مجموعه داراي حجم بسيار زيادي مي شد.اگر فقط حواشي اخوند را ذكر مي كرديم قابليت فهم نداشت.لذا اقدام به برگزيدن قسمتي از متن نموديم كه باعث گويايي حاشيه آخوند بر ان شود و به علاوه براي فرار از بسط زياد مجموعه از نقل تمام متون نيز خودداري كرده باشيم.سپس اين حاصل كار به مرحله تايپ و مقابله و ويرايش رفت.
اقدام بعدي ما اين بود كه براي هر متن اقدام به اوردن شرح حالي از ماتن نموده و يك نسخه شناسي نيز در ابتداي هر متن انجام داديم.در صورت تعدد نسخ در انتهاي مقدمه هر بخش تصويرهايي نيز اورده شد.
در عين حال براي كل مجموع نيزيك مقدمه تحليلي كلي ذكر كرديم كه علاوه بر شرح حالي مختصر از اخوند خراساني، به بيان سير رساله عمليه نويسي در بين شيعه در چند مرحله پرداخته ايم و كتب مهم هر دوره را تا زمان آخوند خراساني ذكر كرده ايم و اميدواريم اين تحليل و اصل مجموعه سه جلدي فقه فتوايي آخوند براي حوزه هاي علميه مفيد باشد.لازم به ذكر است كه همكار ما در تمام طول تهيه اين مجموعه حجت الاسلام و المسلمين محمد حسين درايتي بود.
اما كار دوم: مجموعه اي است به نام شناختنامه آخوند خراساني، شناختنامه نويسي كه در ساليان اخير رواج پيدا كرده است كاري است در مرحله قبل از دايره المعارف نويسي، در دايره المعارف نويسي براي نگارش يك مدخل ابتدا تمام مصادر و اطلاعات را جمع اوري كرده و سپس با اتكا به انها و ساماندهي مطالب و برداشت كلي، اقدام به نوشتن مدخل مربوط مي شود، به گمان بنده شناختنامه نويسي قبل از دايره المعارف نويسي است. يكي از تفاوت هاي شناختنامه با دايره المعارف اين است كه در دايره المعارف تكرار وجود ندارد، ولي در شناختنامه چون به صورت مقاله مقاله است تكرار راه دارد.به اصطلاح كار شناختنامه نويسي يك كار توليدي نيست بلكه يك كار خدمات پزوهشي و منابع و مقالات را در دسترس محققان قرار دادن است.چه اينكه ممكن است افرادي دسترسي به منابعي نداشته باشند و شرايط مصدر يابي و دسترسي به مصادر كمياب مقدورشان نباشد.مثلا در مورد اخوند مطالبي وجود دارد كه در همان زمان نزديك به زندگي ايشان نوشته شده و دسترسي به اصل ان بسيار مشكل است و ما در اين مجموعه از همان زمان تا به حال اقدام به اوردن مطالب مرتبط با آخوند نموده ايم.
- شيوه كار شما در انتخاب و تبويب مباحث چگونه بوده است؟
ما ابتدا تمام مقالات چاپ شده در رابطه با آخوند خراساني را و نيز نوشته ها قابل اعتنايي را كه در يك كتاب خاص پيرامون آخوند خراساني نوشته شده بود را جمع كرديم و براي مزيد فايده پس از قرار دادن مطالب مذكور در مجموعه، بخشي را به معرفي كتاب هاي مستقلي كه در مورد آخوند خراساني هستند اختصاص داديم.سومين كار ما در اين مجموعه شناسايي و اوردن گزارش مختصر پايان نامه هايي است كه به آخوند خراساني ربط دارد.شيوه كار ما در تحليل مطالب اينگونه بوده كه در قسمت مقالات پس از شناسايي مقالات فارسي،عربي و انگليسي، مقالات سبك و ضعيف و يا كم فايده را كنار گذاشتيم و ان مقاله هايي را كه داراي مطالب جديد و قابل اعتنا بود برگزيده و اورديم.پالايش و موضوع بندي همين مقالات خود يك كار علمي نياز داشت.مثلا بخش زندگي نامه علمي،آثار، امور سياسي و اجتماعي، عصر مشروطه و...
نسبت به منابع مقالات نيز اقدام به يكسان سازي بين انها نموديم و ويرايش كلي مطالب نيز اخرين مرلحه بود.البته چون در اينجا كار اصلي ما نقل بود و نه ويرايش متن، لذا حق تصرف در متن مقالات را نداشتيم ولي در عين حال براي هر مقاله اقدام به چكيده نويسي نيز كرديم.البته حجم مقالات متفاوت است و نهايتا دو جلد مختص مقالات فارسي و گزارش كتاب ها و پايان نامه ها شده و يك جلد هم به مقالات عربي و انگليسي اختصاص يافت.
در بخش كتاب ها حدود 20 عنوان كتاب يافته و معرفي كرديم.ارزش علمي كتاب ها متفاوت است و از اين روز گزارش انها از 3 تا 10 صفحه در نوسان است.در بخش پايان نامه ها نيز حدود 15 پايان نامه پيدا كرده ايم و عمدتا در مقطع فوق لييسانس بوده اند و از هر كدام از انها گزارشي نيز ارائه داده ايم.
مقالاتي كه در مجموعه آمده برخي مدخل هاي دايره المعارف ها بوده اند،برخي به صورت مستقل در مجلات و روزنامه ها چاپ شده و تعدادي از مقالات نيز در واقع بخش هايي از يك كتب خاصي بوده و گزارش اينها مفصلا با ذكر نام نويسنده و منبع و ...امده است.اسامي مقالاتي كه در سطح نازل تري بوده و در حد ترويجي بوده اند نيز اورده شده است.
اميدواريم اين مجموعه نيز براي محققان و پزوهشگران مفيد فايده باشد.
- به نظر شما در مورد آخوند خراساني چه كارهاي ديگري در زمينه فقه ايشان ميتوان انجام داد؟
به نظر بنده تعريف و شناساندن ادبيات فقهي آخوند خراساني امري قابل برسي است كه مي تواند دستمايه ايجاد و خلق يك كتاب علمي و يا لااقل يك مقاله تحليلي و تحقيق جدي باشد.خود بنده تمايل به انجام نگارش اين تحقيق داشتم ولي بر اثر ضيق وقت امكان ان را نداشته و در هر حال جاي اين تحقيق خالي است. يعني بر اساس اين مجموعه، ادبيات فقهي اخوند خراساني را كشف كنيم.يعني ببينيم نوع نگارش ايشان در اين رساله ها چگونه بوده است؟ ايشان در اين حواشي چه مقدار آراي جديد و راي مبتكرانه دارا هستند؟ مسئله ديگر در اين تحقيق بررسي تبدل راي هاي اخوند خراساني و تغيير ديدگاه هاي فقهي است.وقتي يك مرجعي بر 14 رساله عمليه حاشيه نوشته است بررسي شود كه حركت ايشان در مسير فتوا دادن رو به جلو است يا رو به عقب؟
- مثلا آيا محتاط تر مي شودند يا در افتا صراحت راي بيشتري پيدا مي كنند؟
بله! آيا ايشان در زمان هاي مختلف فتوايشان سخت تر مي شود يا سهل تر؟ مثلا ايشان وقتي وارد عرصه اجتماعيات شده و در زمان مشروطه با ان حجم عظيم اتفاقات و حوادث رو به رو مي شوند، و موقعيت و دانش ايشان نيز نسبت به سابق افزايش مي بايد، مقدار تغيير فتواي شان چقدر است؟ و ديگر اينكه اين تغييرات آيا در همان مسائل عبادي خلاصه مي شود يا در مسائل فقهي مرتبط با اجتماع و سياست و فقه الحكومه نيز دچار نوسان راي و تغيير و تبدل ديدگاهند؟
اين يك كار لازم وضروري است تا روش و منهج فقهي اخوند خراساني، براي نسل هاي آينده شناسايي و معرفي شود.مثلا آيا اخوند خراساني به همانگونه كه در كفايه موجز نويسند آيا در حواشي فقهي نيز كه مخاطب انها عموم مردم هستند-نيز ايجاز نگارند يا نه؟ پيشنهاد ما اين است كه اين منهج شناسي و كشف ادبيات فقهي براي همه فقها - و خصوصا براي اخوند خراساني به علت تكثر حواشي ايشان- انجام شود. تحليل فتواي سياسي و اجتماعي آخوند نيز در همان سال هاي مشروطه كه منجر به فوت ايشان شد نيز امري شايسته است.
- اين حاشيه نويسي بر رساله هاي علميه ديگران و يا رساله نويسي، نتيجه كار فقيه است. به نظر شما براي كشف ادبيات فقهي فقيه،مثلا آخوند خراساني، كار ديگري نبايد كرد؟ مثلا اقدام به چاپ آثار فقهي چاپ نشده ايشان مثل تقريرات كتب فقه؟ آيا اين امر بهتر نيست؟
بله! اين مطلبي كه بنده گفتم امكان انجامش وجود دارد ولي كار سختي است. چون ما روي صحنه كار فقيه يعني همان فتوا را مي بينيم و با هم مي سنجيم و پشت صحنه را نمي بينيم.ولي اگر به تقررات فقه ايشان دسترسي داشته باشيم، و نيز به كتب فقهي ايشان رجوع كنيم، راحت تر مي توانيم مشرب فقهي ايشان را بيابيم كه مثلا آيا مشرب ايشان عرفي بوده يا عقلي و عقلايي بوده؟ يعني همان چيزهايي كه در اين زمان به عنوان تفاوت هاي مكاتب نجف و قم مي گويند. مثلا آخوند به اصول عمليه چقدر اعتنا دارد و چه مقدار مسائل را دليل اجتهادي و يا با دليل فقاهتي حل مي كند؟ و اصول ايشان چه مقدار در فقه ايشان منعكس است و تطابقي بين فقه و اصول ايشان وجود دارد يا مباني اصولي با برداشت ها و استدلال هاي فقهي ناسازگار است؟ اين كار را با توجه به فقه فتوايي ايشان مي توان انجام داد ولي تحليل كامل منهج و مشرب فقهي ايشان منوط و وابسته به رجوع به آثار فقهي و نيز تقريرات فقهي ايشان است.از اين رو چاپ تقريرات ايشان نيز فايده مند خواهد بود. ما در مقدمه همين مجموعه گزارشي كلي از آثار فقهي اخوند خراساني ذكر كرده ايم والسلام.