آيت الله العظمي ميرزا محمد حسين نائيني
ميرزا محمدحسين نائيني غروي از مراجع مجاهد، متفكر و نظريه‌پرداز سياسي ايران در قرن سيزدهم و چهاردهم هجري، فرزند ميرزا عبدالرحيم در سال 1277 ق/1240 ش در شهر نائين در خانواده‌اي روحاني به دنيا آمد. وي پس از فراگيري مقدمات در هفده سالگي به اصفهان رفت. در سال 1303 ق بعد از نه سال كسب علم ازعالم اصفهاني جهت ادامه تحصيلات عازم عتبات عاليات شد. پس از توقف كوتاهي در نجف به سامره رفت و در محضر ميرزاي شيرازي، سيد اسماعيل صدر و سيد محمد فشاركي اصفهاني درس خواند. او از شاگردان فاضل و مقرب ميرزا بود و سمت «محرر» او را داشت. پس از درگذشت ميرزاي شيرازي به همراه سيد اسماعيل صدر به كربلا رفت و بعد از دو سال راهي نجف شد و در آنجا اقامت گزيد.1
نائيني پس از مرگ اساتيدش حوزه مستقل درس تشكيل داد و شاگردان زيادي در درسش خصوصاً اصول الفقه وي، شركت مي‌كردند. ايشان بعد از رحلت ميرزاي شيرازي يكي از مراجع تقليد گرديد.2 آيت‌الله علاوه بر تدريس در جلسه علمي آخوند خراساني كه در آن زمان از مراجع بزرگ شيعه به شمار مي‌رفت حاضر مي‌شد و در كمترين زمان از ياران و محرمان اسرار او گرديد.
به نوشته آقا بزرگ تهراني نائيني نزديكترين مشاور آخوند خراساني در جريان جنبش مشروطه (1324 ق) بود. وي در آن زمان در نجف پس از آخوند دومين شخصيت مشروطه خواه محسوب مي‌شد. با توجه به روابط ايشان با خراساني و اعتماد ويژه و نيز بينش سياسي وي گفته مي‌شد حتي متن تلگرافها و بيانيه‌هاي عمومي آخوند و ديگر رهبران نهضت را پيرامون انقلاب مشروطيت او انشاء مي‌كرده است. در طي همين دوران بود كه كتاب مهم و معروف خود تنبيه الامة و تنزيه الملّة را درباره مشروعيت مشروطيت به زبان فارسي تأليف نمود كه از سوي آخوند خراساني و شيخ عبدالله مازندراني مورد تأييد و تقريظ قرار گرفت. (به عبارتي آنچه در تنبيه الامة آمده نه تنها بيان كننده ديدگاه نائيني است بلكه نشان دهنده موضع سياسي خراساني و مازندراني نيز هست).3 ميرزا در اين كتاب حاكميت اسلام ناب محمدي را با دليل و برهان قاطع اثبات كرده و پرده از چهرۀ حكومتهاي استبدادي برداشته است او زندگي در زير سلطه استبدادي را مساوي با برده بودن مي‌داند.
هنگامي كه قواي روسيه و انگلستان وارد ايران شدند نائيني تصميم گرفت همراه آخوند و گروه كثيري از علماي عراق به كاظمين بيايند تا از آنجا رهسپار ايران شوند ولي ناگهان آخوند درگذشت. رحلت ايشان حركت علما را به ايران تعطيل نكرد و پس از چند هفته در محرم 1330 به سوي كاظمين حركت كردند و در آن شهر هيئتي تشكيل دادند. يكي از اعضاي اين هيئت نائيني بود. آنان سوگند ياد كردند كه در اجراي هدف جنبش علما بر ضد بيگانگان وفادار و امين باشند. سرانجام فعاليت آنان باعث شد آرامش به كشور ايران باز گردد.
با شروع جنگ جهاني اول بخش وسيعي از خاك عراق به دست نيروهاي انگلستان اشغال شد، علماي شيعه عراق وارد صحنه شده عليه آنان حكم جهاد دادند. در اين ميان آيت‌الله نائيني همگام با ديگر علما عليه قواي خارجي دست به قيام زدند. در پي اين حركت از سوي ملك فيصل به همراه ابوالحسن اصفهاني به ايران تبعيد شدند. آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم ايران و علما و روحانيون به ويژه شيخ عبدالكريم حائري رئيس حوزه علميه قم قرار گرفتند. آنان به دعوت حائري در قم به تدريس پرداختند و گروه بسياري از فضلا در درس آنان شركت مي‌كردند. ملك فيصل در اثر فشار مردم و علما مجبور به عذرخواهي از مراجع تبعيد شده گرديد و آن دو پس از يك سال دوري از حوزه نجف در سال 1342 ق بازگشتند.
ميرزاي نائيني با مقام والاي علمي، سياسي و معنوي خويش شاگردان فاضل و آگاهي را پرورش داد كه هر يك محور فكري و علمي در جامعه شدند از جمله شيخ محمدعلي كاظمي خراساني، سيد محسن طباطبايي حكيم، سيد ابوالقاسم خوئي، سيد محمدحسين طباطبايي و ... . سرانجام آيت‌الله پس از عمري تلاش و خدمت در 26 جمادي الاولي سال 1355 به جوار رحمت ايزدي پيوست. پيكر ايشان در كنار مرحوم مطهر حضرت علي (ع) به خاك سپرده شد. مجالس ختم بسياري در عراق برپا گرديد و مرثيه‌هاي متعددي در مرگ او سروده شد، اما در ايران به سبب اختناق رضاخاني و محدوديت شديد مذهبي مراسم ختم چشمگيري برپا نشد. از نائيني علاوه بر كتاب تنبيه الامة آثار ديگري به جاي مانده كه مي‌توان از آثار لباس مشكوك، وسيله النجاة، رساله لاضرر و ... نام برد.