در مورد شاگردان ،شيوه تدريس و شاگرد پروري مرحوم آخوند خراساني و به طور كلي جنبه هاي استادي ايشان علي رغم مطالب منقوله فراواني،يك مطلب مورد اتفاق دوست و دشمن است و آن اينكه در طول تاريخ اسلام از لحاظ كمي و كيفي حوزه علمي و درسي آخوند خراساني بسيار كم نظير بوده است؛ بلكه برخي با صراحت مي گويند كه پس از امام صادق عليه السلام مدرّسي مانند آخوند خراساني(ره) نيامده است.
مرحوم آخوند خراساني داراي صدا و صوت مناسب و رسايي بوده و در اصطلاح جَهوَري الصوت بوده و بيان زيبايي هم داشته و اين باعث شده حوزه تدريسش بر حوزه تدريس معاصران و بلكه گذشتگانش برتري داشته باشد.از زمان كودكي هم اين خصلت باعث شده بود كه صبح ها در محضر استادي درسي را حاضر شده و چون بعداز ظهر آن روز همان درس را خود مرحوم آخوند در حوزه مشهد تدريس مي كرد ، حدود ده برابر جمعيت درس صبح استاد در درس آخوند نوجوان ، جمعيت طالب علم گرد مي آمد.
مقصود اينكه خداوند خصائلي را به وي داده بود كه گرداگردش را شاگردان همچو پروانگاه گرد شمع مي گرفتند. برخورد ملاطفت آميز او نسبت به طلاب علوم ديني و عشق ايشان به درس خوان ها و خانواده هاي با اصل و نسب مزيد بر كثرت خيل طلاب مي شد.جمعيت درس مرحوم آخوند با توجه به ادوار مختلف تدريس وي و دروس متفاوت و نيز شب و روز فرق مي كرد. مرحوم آخوند نيم قرن(و بنا به قولي كه ده سال اول حضور وي در عراق را تحصيل محض مي داند: چهل سال) در حوزه نجف اشرف تدريس داشته است و فلسفه ، فقه، اصول فقه و معارف و اخلاق تدريس نموده است. در برخي ادوار تدريسي جناب ايشان تعداد شاگردان به بيش از يك هزار نفر مي رسيده است كه تعداد قابل توجهي از آنها از افاضل و مجتهدين و بعضا مراجع حوزه بوده اند.
در زمينه كيفي هم همين نكته كفايت مي كند كه تا چندين دهه مراجع مذهب تشيع شاگرد مستقيم مرحوم آخوند بوده اند.از خيل شاگردان آخوند حتي تعدادي تا پس از انقلاب اسلامي هم زنده ماندند.يعني بيش از هفتاد سال پس از رحلت شهادت گونه آخوند در قيد حيات بوده اند.
يك مسئله ديگر اينكه آيا مشخص است بهترين شاگرد آخوند در بين اين جمعيت فراوان علما چه كسي بوده است؟ اصولا طرح اين سوال چه بسا غلط باشد چون شرايط هر فرد با ديگري فرق دارد و به علاوه ملاك بهتر بودن متفاوت است. "بهتر" از چه جهت؟ اما به هر حال برخي گفته اند بهترين شاگرد آخوند خراساني مرحوم شيخ عبدالله گلپايگاني بوده است. مرحوم آخوند به ايشان عنايت زيادي داشت و بالاسف اين شاگرد اعجوبه در همان زمان زندگاني آخوند به رحمت خدا رفته است. جالب اينكه جناب آخوند بخاطر فوت اين شاگردش سه روزدرس را تعطيل مي كند و به تبع تعطيلي درس ايشان باقي دروس حوزه نجف هم مهر عطلت موقت مي خورد. با اينكه محقق خراساني به عدم تعطيل شدن دروس اهميت بسيار مي داد و حتي در يك روز كه همسر، عروس و يك نوه شان فوت مي كند هم حتي درس خود را تعطيل نمي كند.يكي ديگر از شاگردان بسيار مهم آخوند خراساني مرحوم آيت الله بروجردي است كه مرحوم اخوند در نامه اي به پدر سيد عبارتي عجيب درباره ايشان به كار مي برد. در هر حال آن قدر اعجوبه هاي گرانقدر در حوزه آخوند خراساني تربيت علمي و حتي اخلاقي شده اند كه برگزيدن چند تن معدود واقعا سخت مي نمايد.
در اينجا تعدادي از مشاهير تلاميذ آخوند خراساني را به صورت فهرست وار ذكر مي كنيم :
ميرزا حسين نائيني(متفكر بزرگ و مرجع تقليد)
سيد ابوالحسن اصفهاني( مرجع تقليد عاليقدر)
آقا حسين طباطبايي بروجردي( مرجع مطلق جهان تشيع)
آقا حسين قمي( مجاهد شهير و مرجع تقليد)
شيخ عبدالله گلپايگاني(دانشمند كم نظير)
شيخ محمد حسين كاشف الغطاء( مصلح بزرگ و مرجع تقليد)
شيخ محمد حسين غروي اصفهاني( فيلسوف بزرگ، مشهور به ك م پ ا ن ي)
آقا ضياء عراقي( مدرس و مرجع شهير)
ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي( عارف شهير و مرجع تقليد)
سيد احمد كربلايي( عارف مشهور)
سيد علي آقا قاضي( عارف گرانقدر و مرجع تقليد)
شيخ محمد تقي بافقي(مجاهد عظيم القدر)
شيخ مرتضي طالقاني( عارف اهل دل)
شيخ محمد علي شاه آبادي( فقيه عالي قدر/ استاد امام راحل-س-)
شيخ هادي جليلي كرمانشاهي(از قدماي تلاميذ آخوند)
شيخ عبدالكريم حائري يزدي( مجدد حوزه قم و مرجع تقليد)
شيخ محمد تقي خوانساري( مرجع تقليد بزرگ. از مراجع ثلاثه قم)
سيد صدر الدين صدر( مرجع تقليد گرامي/ از مراجع ثلاثه قم)
ميرزا علي آقا شيرازي(استاد شهيد مطهري و مدرس طب و اخلاق)
ميرزا علي آقا شيرازي(فرزند ميرزاي شيرازي)
شيخ حسنعلي نخودكي اصفهاني(عالم صاحب كرامت)
سيد محمد پيغمبر تفرشي( عموي حضرت آيت الله خامنه اي)
سيد هاشم نجف آبادي ميردامادي (جد مادري مقام معظم رهبري)
شيخ محمد حرزالدين(صاحب معارف الرجال و نيز مراقد المعارف)
شيخ محمد كاظم شيرازي(جد مادري آيت الله سيد رضي شيرازي)
سيد عبدالله بهبهاني(از رهبران مشروطيت در تهران)
شيخ عباس قمي(صاحب سفينه البحار و مفاتيح الجنان)
شيخ محمد جواد بلاغي( مولف محقق و پركار)
ميرزا ابوالحسن مشكيني(دانشمند ومولف بزرگوار/ محشي كفايه)
سيد محمد سعيد حبّوبي(عارف و شاعر و مرجع تقليد و مجاهد بزرگ)
سيد محسن امين عاملي( صاحب موسوعه اعيان الشيعه/ مرجع تقليد)
سيد عبدالحسين شرف الدين عاملي( مدافع كم نظير مذهب/صاحب المراجعات)
سيد هبه الدين شهرستاني( عالم و سياستمدار شهير)
سيد ابوالقاسم كاشاني( مجاهد مظلوم و بزرگوار)
سيد حسن مدرس( شهيد بزرگوار و مجاهد كبير)
سيد عبدالهادي شيرازي( مرجع زاهد بزرگوار)
سيد محمود شاهرودي(مرجع تقليد/از دوستان امام راحل)
سيد محسن حكيم( مرجع تقليد/مجاهد كبير)
ميرزا فتاح شهيدي(صاحب حاشيه معروف بر مكاسب)
سيد احمد خوانساري (فيلسوف عزيز و مرجع تقليد)
شيخ علي قوچاني( عالم مجهول القدر عالي مقام)
سيد علي نجف آبادي(شارح كفايه)
شيخ مهدي مازندراني( فيلسوف بزرگوار)
سيد يونس اردبيلي(مرجع تقليد)
ميرزا احمد كفايي( فرزند و وصي آخوند خراساني)
ميرزا محمد كفايي( مشهور به آقا زاده و شهيد به دست حزب رضاخان)
سلطان العلماء عراقي( صاحب حاشيه مشهور بر كفايه)
آقا نورالدين عراقي( مرجع تقليد و مفسر بزرگ)
سيد حسين بادكوبه اي( فيلسوف گرانقدر)
سيد جمال الدين گلپايگاني( اخلاقي و مرجع تقليد)
شيخ علي زاهد قمي(عارف و اخلاقي بزرگ)
ميرزا محمد فيض قمي( عالم اهل دل)
امام جمعه خويي( از طراز اول هاي علماي ايران)
سيد عبدالغفار مازندراني( اخلاقي مشهور)
شيخ محمد بهاري( عارف بزرگ)
شيخ محمد باقر بهاري( مجاهد و عارف سترگ)
شيخ محمد مهدي كرمانشاهي(ركن مشروطه كرمانشاه)
آقا نجفي قوچاني( صاحب سياحت شرق و غرب)
شيخ محمد رضا تنكابني(پدر مرحوم فلسفي واعظ)
شيخ آقا بزرگ طهراني( صاحب كتاب رشك انگيز الذريعه)
و صدها تن ديگر از مراجع و مجتهدين و عرفا و فقها و فلاسفه و سياستمداران و...
انشاءالله به صورت جداگانه زندگي نامه تعداي از شاگردان را هم به مرور در سايت قرار مي دهيم و تعدادي از تصاوير شاگردان آخوند و اجازه نامه هايي چند را نيز در قسمت تصاوير خواهيم گذاشت.
مدير علمي سايت-نجفي