يكي از مطالبي كه در مورد آخوند خراساني در بخش اساتيدش مورد بحث و گفتگو و تشكيك است شاگردي و تلمذ چند ماه مرحوم خراساني نزد ملاهادي سبزواري بزرگ فيلسوف عهد قاجاري است.اصل حضور مرحوم آخوند خراساني در سبزوار و حضور در درس ملاهادي سبزواري امري صحيح و صحيح است منتها در مدت زمان تلمذ اخوند اختلاف است. در برخي منابع گفته شده كه اخوند وقتي با كاروان خود به سبزوار مي رسد . ازطرفي آوازه علمي مرحوم سبزواري تمامي ايران را فرا گرفته است اظهار علاقه مي كند كه در درس ايشان شركت كند و همين طليعه اين مي شود كه چندين ماه- كه برخي آن را شش ماه و بسياري آن را سه ماه گفته اند- در درس فلسفه مرحوم سبزواري حاضر شود. اما بزرگترين مخالف اين قول نوه مرحوم آخوند يعني ميرزا عبدالرضا كفايي خراساني است كه مي گويد جناب اخوند فقط يك روز در درس ملاهادي حاضرشده است. در تاييد اين قول مي توان به علت هجرت اخوند از مشهد اشاره داشت كه هدف اصلي مرحوم اخوند بر خروج از مشهد همانا حضور در عتبات عاليات و خاصه نجف اشرف و استفاده از اساطين علمي بزرگ آن اقاليم بخصوص شيخ انصاري است لذا خود مرحوم اخوند هم قصد حضور در جاي ديگري جز عتبات را نداشته است.البته در نقض اين قضيه مي توان به حضور بيش از يك ساله اخوند خراساني در تهران اسشاره كرد كه اگر قصد او رسيدن هر چه سريع تر به نجف است چرا در تهران توقف كرده است لذا چه اشكالي دارد چندين ماه از حوزه پر محتواي آخوند سبزواري استفاده برده باشد؟مگر اينكه بگوييم حضور اخوند در تهران از روي اجبار بوده است نه دلبخواهانه. چنانكه علت توقف او در تهران را اتمام پول وي و ناتواني اش در ادامه سفر ذكر كرده اند.اما در اين حال هم يك سوالي مطرح مي شود كه اخوند چرا وقتي از مشهد حركت كرده به اندازه كافي با خود وجه به همراه نبرده تا او را در نيمه راه بگذارد؟ ايا اين اتمام مايحتاج او دليل بر اين نيست كه او در مدت توقف در سبزوار غالب آورده سفر را خرج كرده باشد؟ در هر حال اصل حضور مرحوم اخوند در زيبا شهر سبزوار امري مسلّم است و در مدت ان اختلاف است . حال ماييم و اطلاق لفظ شاگرد سبزواري بودن بر آخوند؛ يعني اينكه آيا عرف مردم حضور يك جلسه اي يك شخص در محضر استادي خاص را تلقي به شاگردي مي كند يا نه؟ به ياد دارم كه آقا نجفي قوچاني يك يا دو روز در درس معقول شيخ جهانگير خان قشقايي حاضر مي شود ولي در منابع رجالي يكي از اساتيد مرحوم اقا نجفي را جناب شيخ جهانگير قشقايي ياد كرده اند. به هر حال چه تلمذ چند ماهه اخوند نزد سبزواري را قبول داشته باشيم و چه اين مطلب را رد كنيم در يك مطلب ديگر نمي توان شك كرد و آن جمله اي شگفت انگيز ار مرحوم ملاهادي سبزواري كه فيلسوف و عارفي اهل دل بوده است كه درباره اخوند خراساني اظهار داشته است.تفصيل اين اجمال اينكه: وقتي آخوند خراساني از مشهد به سمت نجف در حركت است و به سبزوار مي رسد و اوازه ملاهادي سبزواري و خصلت دانش جويي مرحوم محقق خراساني باعث حضور اخوند در درس ملاهادي مي شود شاگردان با سابقه سبزواري با حالتي مستنكرانه نسبت به آخوند به وي مي نگرند؛ مرحوم شيخ هادي سبزواري كه اين مسئله را مشاهده مي كند مي فرمايد او را رها كنيد. اين جوان به جايي خواهد رسيد كه هزاران نفر دانشمند بزرگ تحت نظر وي تربيت مي شوند و با اوامر او سلطاني معزول و امورمملكتي زير و رو مي شود.
كه تحقق كامل اين جمله جناب سبزواري در حدود نيم قرن بعد است كه حكايتش مشهور است از جهت تكفير و خلع محمد علي شاه از پادشاهي.

...........................
مقداري از شرح حال حكيم:

ملا هادي سبزواري:

حاج ملاهادي سبزواري بعد از ملاصدرا مشهورترين حكماي الهي سه چهار قرن اخير است، حاجي سبزواري در 1212 در سبزوار متولد شد، هفت ساله بود كه پدرش مرد. در ده سالگي براي تحصيل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد. شهرت حكماي اصفهان او را براي تحصيل عرفان و فلسفه به اصفهان كشانيد، در حدود هفت سال از محضر درس حضراتي چون حاج ملاحسين سبزواري، حاج محمدابراهيم كرباسي، آقا شيخ محمدتقي، ملاعلي مازندراني نوري اصفهاني و ملااسماعيل در بكوشكي اصفهاني استفاده كرد و ضمنا در همانوقت دو سه سالي اواخر دوره حكيم نوري را درك كرد.
 
 
سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالي در مشهد، مدرسه حاج حسن به تدريس پرداخت. در اين حوزه ايشان شاگردان چندي را آموزش داد كه از ميان آنها مي توان به آخوند ملامحمدكاظم خراساني، ملامحمدكاظم سبزواري، آية الله حاج ميرزا حسين مجتهد سبزواري، ملاعبدالكريم قوچاني، حاج ميرزاحسن حكيم داماد، آقا ميرزامحمد يزدي معروف به فاضل يزدي اشاره كرد. آنگاه عازم بيت الله شد در مراجعت اجبارا دو سه سالي در كرمان اقامت كرد. در مدت اقامت كرمان براي اينكه نفس خود را تربيت كند و رياضت دهد سعي كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه، به خدمت طلاب قيام مي كرد. بعد دختر همان خادم را به زني گرفت و رهسپار سبزوار شد، قريب چهل سال بدون آنكه حتي يك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تأليف و عبادت و رياضت نفس و تربيت شاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. حاج ملاهادي غزل هاي حكمي و عرفاني نيز سروده است و در شعر "اسرار" تخلص مي كرد. حاج ملاهادي سبزواري عصر روز بيست و پنجم ذي الحجه سال ۱۲۸۹ قمري درگذشت. آرامگاه او در درواز نيشابور سبزوار (اكنون معروف به فلكه زند) قرار دارد.

فهرست آثار ملاهادي سبزواري
جميع آثار حكيم ملاهادي بن مهدي سبزواري در مباحث فلسفي تاليف شده است؛ فلسفه به سبك حكمت متعاليه (غير از سه رساله در مباحث ادبي: صرف، نحو، معاني بيان) آنچه از آثار اين حكيم محقق به طبع رسيده به قرار زير است:
1- اسرار الحكم في المفتتح و المختتم
2- ديوان اسرار
3- الراح و القراح
4- هادي المضلين في اصول الدين
5- شرح مثنوي مولانا جلال الدين محمدبن بلخي
6-معاد در فلسفه و كلام اسلامي
7- رسائل حكيم سبزواري (مشتمل بر مباحث مهم عرفاني و فلسفي و مسائل اعتقادي) (19 رساله)
8- شرح دعاء الصباح
9- شرح الاسماء (شرح دعاي جوشن كبير)
10- شرح علي ارجوزه يا لئلالي المنتظمه (ارجوزه حكمت- ارجوزه منطق)
11- شرح نبراس الهدي في احكام الفقه و اسرارها
12- حواشي به اسفار اربعه آخوند ملاصدرا: اين حواشي به طور مرتب و يكنواخت از اول تا آخر چهار سفر اسفار غير از مباحث جواهر و اعراض تحرير شده است و در زمان مولف در سال 1282 هـ.ق در طهران به طبع سنگي رسيد. محقق سبزواري به اين كتاب در ضمن تدريس، تعليقه نوشت و بعد از آنكه به قسمت زيادي از آن حاشيه نوشته بود آن را به اتمام رسانيد و براي انتشار به طهران فرستاد.
13- حواشي حكيم به كتاب شواهد الربوبيه: از آثار علمي و تحقيقي و نفيس او مي باشد. حكيم سبزواري كتاب شواهد را مكرر تدريس نمودند و اين حواشي را در ضمن تدريس و بحث به كتاب مرقوم داشته است، تعليقات حكيم به شواهد تحقيقي تر و محكم تر از حواشي اسفار است.
14- حواشي سبزواري بر مبدأ و معاد ملاصدرا: كتاب مختصر و موجزي است. شايد علت اين امر آن است كه مطالب مبدأ و معاد همان تكرار مباحث اسفار بلكه در مواردي تلخيص اسفار است و حكيم مي بايست همان حواشي اسفار و شواهد را به اين كتاب بنويسد لذا از نوشتن تعليقه بر اين كتاب خودداري نموده است.
15- حواشي حكيم بر مفاتيح الغيب ملاصدرا: كه از كتب نفيس و عالي آخوند مي باشد و از جهاتي نظير ندارد. محشي اين كتاب را هم تدريس نموده و به طور متفرق به آن تعليقه دارد. در زمان حيات او اصل كتاب به طبع سنگي رسيده است. اين تعليقات عين مطالب فيلسوف در حواشي اسفار و ساير آثار اوست.
16- المقياس في الفقه: به نظر مي رسد كه اين كتاب شرح نبراس الهدي و كتاب اسرار العباده يكي باشند اما بعيد است كه حكيم سبزواري سه كتاب در فقه منظوم و مشروح، يكي به نام نبراس و ديگري مقياس و سومي اسرارالعباده نوشته باشد و در حقيقت اين سه همان منظومه نبراس است كه در اسرار و رموز عبادات مي باشد.
17- شرح الابحاث المفيده: مرحوم علامه حلي كتابي در كلام شيعي تاليف نموده به نام الابحاث المفيده في تحصيل العقيده كه حكيم سبزواري شرحي بر آن نوشته است.
18- حواشي بر شوارق لاهيجي
19- حواشي بهجة المرضيه: اين كتاب تاليف جلال الدين سيوطي و شرحي به الفيه ابن مالك در عالم نحو و برخي از فضلا به آن حواشي مفيدي مرقوم داشته اند و حكيم سبزواري در جواني و ريعان شباب حواشي لطيفي بر اين كتاب نوشته است.
20- زنگينامه حكيم: اين كتاب زندگينامه حكيم به نگارش خود ايشان است كه در 36 سطر نوشته شده و به درخواست يكي از دوستان خود نوشته اند.
21- رحيق در علم بديع
22- ديوان شعر
23- منظومه و شرح منظومه سبزواري
24- شرح فارسي بر برخي از ابيات مشكل مثنوي مولانا
25- مفتاح الفلاح و مصباح النجاح
26- النبراس في اسرار الاساس
جميع آثار و تاليفات حكيم سبزواري اعم از كتب، رسائل و حواشي و تعليقات به بيش از 30 مي رسد.

شاگردان:
شاگردان حاجي تا آنجا كه ما فعلا اطلاع داريم عبارتند از:
- ملاعبدالكريم خبوشاني (قوچاني) كه بر منظومه منطق حاشيه دارد.
- حاج ميرزا حسين سبزواري مقيم تهران استاد ملامحمد هيدجي و ميرزا علي اكبر يزدي مقيم قم (ريحانةالادب ج 6 صفحه 381 و نقباءالبشر ص 502)
- حاج ميرزا حسين سبزواري سبزواري مقيم سبزوار كه در جامعيت و تحقيق در عصر خود بي نظير شناخته مي شد (نقباء البشر صفحه 569)
- حكيم عباس دارابي استاد معروف فلسفه در استان فارس (نقباءالبشر صفحه 983)
- شيخ ابراهيم سبزواري استاد شيخ الرئيس قاجار (نقباءالبشر صفحه 3)
- شيخ محمد ابراهيم تهراني كه با حكيم سبزواري مراسلات داشته و علامه تهراني آنها را نزد شيخ محمدجواد جزائري ديده است (الكرام البرره ص 6)
- سيد ابوالقاسم موسوي زنجاني
- سيد عبدالرحيم سبزواري
- ملا محمد صباغ (نقباءالبشر صفحه 51 - 727 - 854)
- شيخ محمد رضا بروغني استاد آقا شيخ هادي بيرجندي (نقباءالبشر صفحه 727)
- ميرزا عبدالغفور دارابي
- ملاغلامحسين شيخ الاسلام مشهدي استاد حاج فاضل خراساني و آقا بزرگ شهيدي مشهدي
- ميرزا محمد سروقدي استاد حاج فاضل خراساني و آقا بزرگ شهيدي مشهدي
- شيخ علي فاضل تبتي
- ميرزا آقا حكيم دارابي
- ميرزا محمد يزدي
- حاج ميرزا ابوطالب زنجاني
- حاج ملا اسماعيل عارف بجنوردي
- شيخ عبدالحسين شيخ العراقين
- ميرزا محمد حكيم الهي


مقدمه آقاي سيدجلال الدين آشتياني بر مجموعه رسائل حكيم سبزواري صفحات 67 - 82