بنام خدا
آيۀ الله شيخ محمد كاظم خراسـاني مشهور به آخوند خراساني در هزارمين سال ولادت امام عصر(عج) يعني سال 1255 ق در مشهد مقدس متولد شد. وي كوچك‌ترين پسر ملاحسين واعظ هروي بود. محمد كاظم تحصيلات حوزوي خود را در مدرسهي سليمانيه مشهد شروع كرد. مقدمات و سطح را در آنجا گذراند. آخوند خراساني به شوق حضور در درس شيخ انصاري در 1277(ق) عازم عتبات عراق شد. درگذر از سبزوار ديداري با ملا هادي سبزواري داشت , دراين ملاقات وقتي شاگردان به ديده استنكار به حاضر شدن اين طلبه جوان در درس حاجي مي نگرند جملهاي مشهوري درباره آخوند مي فرمايند . كه نشان از طهارت قلب حاجي سبزواري هم هست: «جواني كه به ديده حقارت در او مي نگريستيد روزي به پايگاهي از علم خواهد رسيد كه هزاران نفر از درياي علم او بهره مند شده و به جايگاهي تكيه خواهد زد كه به حكم او پادشاهي از سلطنت خلع مي شود.»
وقتي اين مسافر جوان به تهران مي رسدبه علت اتمام زاد و توشه سفر ، تن به وقوف اضطراري ميدهد. و در مدرسه صدر تهران ساكن شده ودركلاس معقول حوزه تهران شركت ميكند . ملا عبدالرسول مازندراني هم حجره اي او در اين زمان است. پس از يك سال و نيم كه وسيله ادامه سفر مهيا مي شود به سمت نجف حركت مي كند. در نجف اشرف در كلاس درس منقول شيخ انصاري ، ميرزاي شيرازي و در درس اخلاق سيد علي شوشتري شركت مي كند. پس از فوت شيخ انصاري در درس فقه و اصول شوشتري و نيز درس فقه شيخ راضي نجفي حاضر مي شود. آخوند قدرت علمي خود را مديون توصيه اي خاص از شوشتري مي داند قبل از حضور در درسدر آن روز را به مطالعه وتحقيق بپردازد. آخوند او را به درياي علم موصوف مي دارد. وقتي كه با اسقرار شيخ محمد كاظم در نجف پدرش عروس خود را به نجف مي آورد ولي مدتي بعد همسر آخوند فوت مي كند.
محمد كاظم از سال 1290 ق تحصيل را ترك گفته ، به تدريس روي مي آورده و حوزه درسي بزرگي تشكيل ميدهد كه در تاريخ اسلام كم نظير است. زماني كه ميرزاي شيرازي به سامرا هجرت مي كند پس از مدتي، وي هم به احترام ميرزا چند ماهي را در سامرا ساكن مي شود و بعد به امر ميرزا و براي اداره حوزه نجف بازمي گردد. آخوند به ميرزاي شيرازي احترام ويژهاي قائل بود . او هر گاه كه به سامرا مي رفت درب خانه ميرزا را مي بوسيد. آخوند خراساني تا ميرزا در قيد حيات بود به هنگام تدريس در نجف روي منبر نرفت و به صورت نشسته درس ميگفت. ميرزاي شيرازي هم نهايت احترام را نسبت به آخوند انجام مي داد و طلاب را به استفاده از درس او تشويق مي كرد. درسنهي 1312 (ق) پس از فوت ميرزا مرجعيت در چند تن از بزرگان به ويژه آخوند خراساني متعين مي شود. بيان عالي، صوت رسا، قدرت علمي و حسن سلوك با شاگردان از دلايلي است كه حوزه درسي آخوند را مملو از فضلا و علما ميكرد ؛گرداگرد شمع وجود خراساني پروانه وار جمع شده و بهره مي بردند.تعدا شاگرداني را كه در جلسه درس آخوند خراساني شركت مي جسته اند از هشتصد تا سه هزار نفر گفته اند ولي اين امر متيقن است كه چند صد تن مجتهد در پاي منبر ايشان از مطالب استاد استفاده مي كرده اند.البته به واسطه تدريس 40 ساله آخوند در حوزه نجف مي توان گفت كه چند نسل از علماي شيعه از حوزه درس اصول آخوند بر خاسته اند. فرزند آخوند ميرزا احمد كفايي مي فرموده اند كه حوزه درس فقهي پدرم شلوغ تر از درس اصول و اشتياق والد به فقه بيشتر از شوق به اصول بود . هر چند كه به تدريس اسفار ملاصدرا و عقايد هم توجه شاياني داشت وبه عالي ترين وجه اسفار را تدريس ميكرد.
آيۀ الله خراساني علاوه بر فعاليت هاي علمي، از عالم سياست هم بيگانه نبود و نسبت به تحولات اقتصادي- سياسي و فرهنگي داخل ايران عكس العمل نشان مي داد. با تاسيس شركت اسلاميه در ايران به سال 1316 (ش)آخوند خراساني به همراه تعدادي ديگر از علما حمايت همه جانبه خود از منسوجات اين شركت را اعلام كرد و بر استقلال اقتصادي ايران و نفي وابستگي آن تاكيد وافر داشت. در سالهاي منتهي به 1321 (ق) كه فساد در ايران غوغا مي كرد به همراه سه تن از دوستانش(حضرات خليلي، مامقاني و شربياني) اقدام به تكفير و خلع علي اصغر خان اتابك اعظم از صدارت كبرايي نموده ، و صدر اعظم عاقبت از ايران اخراج شد.
در حوادث منتهي به سال 1324 (ق) در سبزوار،كرمان و تهران از جنبش ضد استبدادي علما و مردم دفاع نمودند تا اينكه ايران مشروطه شد.بر جستهترين رهبران مشروطه خواه عتبات عاليات آخوند خراساني ، شيخ عبدالله مازندراني و ميرزا حسين خليلي تهراني بودند. سه عالم و مرجع تقليدي كه به "آيات ثلاث نجف" مشهور شدند و محكم ترين ركن ديني مشروطه محسوب مي شدند.علت اصلي امضاي مشروطه، دفع و رفع ظلم و ستم رو به تزايد داخلي ايران، جلوگيري از بر با رفتن خاك ايران به واسطه عيش و نوش هاي بي ضابطه حكام ايران و استقراض هاي سنگين پس از آن بود. در قضاياي دو ساله مشروطه اول اعم از نظام نامه و قانون اساسي و تأسيس مجلس همچنين بحث متمم قانون اساسي و ايجاد آموزش هاي نوين و تشكيل بانك و... حمايت مطلق علماي نجف را مشاهده مي كنيم. به علاوه علما در عين توجه به نفي استبداد مطلق داخلي، متوجه فعاليت هاي مستكبرانه روس و انگليس هم بودند. به گونه اي كه در داستان تقسيم ايران به سه قسمت در عهدنامه 1907 (م) به شدت به مبارزه با آن برخاستند.
روسيه و انگلستان كه با مشروطه شدن ايران منافع زيادي را از دست داده بودند با كمك محمد علي شاه مجلس را تخريب و مشروطه را نابود كردند. عده اي از مشروطه خواهان را كشتند؛ دسته اي را فراري دادند و تعدادي را مجبور كردن تا از انديشه مشروطه خواهي عدول كنند. درباريان و مستبدان گمان مي بردند مراجع نجف هم دست از مشروطه خواهي خواهند شست در حالي كه نتيجه بر خلاف تصور آنها بود. خراساني و دو يار با وفايش با همّت بيشتري بر طبل ضد استبدادي كوبيدند و چون نصيحت هاي اوليه خودرا در محمد علي شاه غير موثر ديدند جنود سلطاني را مانند سپاه يزيد و معاويه خوانده، شاه را تكفير و از پادشاهي خلع كردند. از طرف ديگر مانع دريافت ماليات توسط درباريان شدند و اجازه وام دادن به ايران توسط كشورهاي خارجه را ندادند. در عين حال از مبارزات داخلي ايران به خصوص قيام مردم تبريز هم غافل نبودند ، علاوه بر تحريض مردم ايران براي رساندن كمك به مردم تبريز، تعدادي از شاگردان خود را نيز راهي جبهه هاي نبرد كردند. خودشان با فراخوان مسلمين ابتدا نيروي رزمنده آماده كرده و به همراه ساير علماي عتبات- حتي مرحوم سيد كاظم يزدي- به سمت ايران حركت كردند كه خبر فتح تهران و ايجاد مشروطه دوم رسيد.
البته ميرزا حسين خليلي تهراني در اواسط دوره سيزده ماهه استبداد صغير به طور مشكوكي در مسجد سهله از دنيا رفت ؛ از آن به بعد زعامت مشروطه خواهي ديني بيشتر از قبل متوجه خراساني ومازندراني شد.
در دو سال و نيم مشروطه دوم باز هم مشاهده مي كنيم كه آخوند خراساني به تمام قامت از مشروطه دفاع مي كند، سعي در رفع مفاسد مشروطه اول دارد. در زمينه عملي كردن اصل دوم متمم قانون اساسي-كه ناظر به حضور چند فقيه جامع الشرايط مطلع از اوضاع زمانه براي نظارت بر مصوبات مجلس در عدم مخالفت با شرع مقدس شيعه است- بلاخره تلاش خراساني و مازندراني به ثمر نشست و اين اصل از اقليم نظر به وادي عمل رسيد.
خراساني در تأسيس مدارس و انتشار روزنامه ها هم بسي فعال بود. با پيشنهاد تشكيل هيأت نظارت بر مطبوعات سعي در جلوگيري از آزادي غير معقول روزنامه ها دارد. زماني كه سيد عبدالله مجتهد بهبهاني شهيد شد؛ خراساني بصير حسن تقي زاده را از عوامل مهم ايجاد بحران در ايران دانسته او را تفسيق سياسي نموده و از ايران اخراج كرد. و به وكلاي مجلس و شاه جديد و نايبش توصيه هاي زيادي را القا نمود. با هجوم روس عليه ايران تمام تلاش خود را درسال 1329(ق) به كار گرفت و با صدور فتواي جهاد توسط وي ايران از نابودي حتمي نجات يافت . آخوند در عين حال توجه به مفاسد بلاد عثماني هم داشت. از حال زار شيعيان قفقاز و باكو و ساير نقاط غافل نبود. در زمينه اتحاد اسلامي چه در جنبه نظري و چه در زمينه عملي بسيار كوشيد. همچنين مسلمانان جهان و مردم آزاديخواه را به دفاع از ممالك اسلامي بخصوص ايران و طرابلس غرب(ليبي) كه مورد تهاجم دول استكباري مثل روسيه و ايتاليا هستند فرا مي خواند. خود هم با جمع آوري نيروهاي فروان در عراق و يك دل كردن علما عازم حركت به سوي ايران شد كه در طليعه حركت و در صبحدم سه شنبه( 20 ذي حجه 1329ق)(21 آذر 1290 ش)( 12 دسامبر1911 م) پس از نماز صبح به طور بسيار مشكوكي فوت كرد .( عده اي مورخين و برخي اسناد قائل به مسوميت و شهادت آخوند هستند). اين مجاهد بزرگ در لحظات آخر زندگاني كه حال خود را متشنج مي بيند توصيه اكيد دارد كه حركت حتما انجام بپذيرد و علما هم چندين روز بعد از وفات آخوند-علي رغم سقوط مجلس و قبول التيماتوم روس- حركت را ادامه مي دهند. حركتي كه اصلي ترين رهبر خود را از دست داده است. اردوي چند ماهه كاظميه آخرين بيت از غزل حركت است.در اين اردو اگر چه شيخ عبدالله مازندراني رهبر اصلي است ولي به احترام آخوند فرزند او را تادبا به عنوان رهبر خطاب مي كنند. مزار آخوند خراساني در حرم مطهر حضرت علي(ع) و در كنار دوست ديرينش ميرزا حبيب الله رشتي است. زهرا خانم تنها دختر آخوند؛ عروس ميرزا حبيب الله و همسر آيت الله ميرزا اسماعيل رشتي است. اين بانوي جليله در سال 1335 (ش) پنجاه وششمين سال رحلت آخوند ، در تهران فوت مي كند. جنازه او را براي دفن در كنار پدر به نجف مي برند ؛ هنگام دفن ديواره قبر آخوند فرو ريخته و جسد ايشان صحيح و سالم مشاهده و لمس مي شود. درود و سلام خداوند بر وي باد.
نهضت علمي و سياسي ايجاد شده توسط آخوند؛ در سالهاي بعد توسط شاگردانش پي گيري شد. از شاگردان مشهور آخوند خراساني مي توان به: شيخ عبدالله گلپايگاني، ميرزاي ناييني، سيد احمد كربلايي، شيخ محمد جواد بلاغي، آقاضياءالدين عراقي، سيدعبدالله بهبهاني، سيد سعيد حبّوبي، ميرزا جواد ملكي تبريزي، سيدمحسن حكيم، سيدمحمود شاهرودي ، سيدعبدالهادي شيرازي، شيخ محمدحسين اصفهاني (كمپاني)، شيخ محمد حسين كاشف‌الغطاء ،شيخ محمدعلي شاه‌آبادي، سيدمحسن امين عاملي،سيد عبدالحسين شرف الدين، سيد علي آقا قاضي، سيدابوالحسن اصفهاني، شيخ آقابزرگ تهراني ،حاج‌آقا حسين قمي، سيد عبدالكريم حائري يزدي، سيدصدرالدين صدر، سيدمحمدتقي خوانساري، شهيد سيد حسن مدرس و آيت الله بروجردي اشاره داشت.
در زمينه تاليفات علمي هم اگر چه "كفايه الاصول" مشهورترين اثر آخوند خراساني است لكن تاليفات ديگري از آخوند باقي مانده كه مي توان حاشيه بسيار ارزشمند بر مكاسب شيخ انصاري، رساله دماء ثلاثه، تكمله التبصره و دررالفوائد را نام برد.حاشيه اي بر منظومه سبزواري و اسفار مولي صدرا هم به خراساني منسوب است. به علاوه مكتوبات و تلگراف هاي سياسي آخوند هم متضمن بسيار از آراي سياسي ايشان و نورآوري هاي فقهي-اجتماعي شان است.
همسر دوم مرحوم آخوند از محارم ميرزاي شيرازي بزرگ كه مادر 4 فرزند است: ميرزا مهدي خراساني كه سالها بعد در تهران فوت و در مشهد دفن شد. ميرزا محمد نجفي مشهور به آقازاده كه در زمان رضا خان و بخاطر مقابله با او به شهادت رسيد و در تهران به خاك سپرده شد. ميرزا احمد كفايي موسس حوزه خراسان ، بعد از دوره پهلوي اول كه در دي ماه 1350 (ش) در مشهد رحلت كرده و در پايين پاي امام رضا(ع) دفن شد.لقب كفايي از كفايه الاصول والد علامه اش مأخوذ است.
برجسته ترين شخصيت فعلي خاندان آخوند خراساني، جناب ميرزا عبدالرضا كفايي خراساني فرزند ميرزا احمد آقاست. يادگار مرحوم آخوندكه به هنگام تدريس با فصاحت وبلاغت دربيان وچهرهي هميشه بشاش و مزين به لبخند باوقارو ادب الحق والانصاف ياد وخواطر مرحوم آخوند را زنده ميكند. در حال حاضر در شهر مقدس قم سكونت دارندوطلاب زيادي از درس ايشان فيض ميبرند اميد واريم خداوند بركات خود را براين خاندان پاك مستمراَ مستدام دارد .
........................
منابع:
مصاحبه دبير خانه كنگره با آيت الله ميرزا عبدالرضا كفايي
نقباء البشر، شيخ آقا بزرگ تهراني
معارف الرجال، شيخ محمد حرزالدين
مرآه الشرق ،صدر الاسلام خويي
تلگراف هاي سياسي مرحوم آخوند و....
علي عابد